Тоһуттар томороон тымныылаах тохсунньу ый сахаларга урут-уруккуттан туох эрэ дьикти, ураты, таайтарыылаах кэм. Саха киһитэ бу ыйы «таҥха ыйа, дьыл оройо» диирэ, онтон тохсунньу 7 күнүттэн 19-гар диэри таҥха кэмэ буолара. Итэҕэл быһыытынан, Таҥха диэн дьылҕа таҥарата буолар. Кини сиргэ түһүүтүн былыр кыһыҥҥы күн туруутун сибээстииллэрэ. Билгэ Хаан уонна Таҥха сэттис халлаан үрдүк айыылара буолаллар. Таҥха Хаан киһи айылҕа ханнык эргииригэр түбэһэ төрөөбүтүнэн сыһыаран, киһи дьылҕатын быһаарар. Онон Таҥха киһи таайар, сэрэйэр күүстэрин кытта сибээстээх.
Айыы үөрэҕэ этэринэн, Таҥха киһи дьылҕатын билгэлиир ньымалары түмэр. Онуоха киһи күн, дьыл үгэс эргииригэр түбэһэ төрөөһүнэ улахан суолталаах. Ол курдук чуолаан ити кэм иһигэр киһи дьылҕатын таба тайанарыгар, санаатын түмэригэр, сааһыланарыгар, уйулҕатын бөҕөргөтөрүгэр суол арыллар, түөрэх түһэр. Ол иһин былыр сахалар бу күннэргэ кэлэр кэскиллэрин түстүүллэрэ, хайдах дьаһанан олоруохтаахтарын саас-сааһынан былаанныыллара.
Тоҕо бу кэм өбүгэлэрбит Таҥха оонньууларын саҕалыыллара маннык эбит — тымныы оройугар, күн муҥутуур кылгаабыт кэмигэр, кыыл, сүүрэр-көтөр барыта утуйар турукка киирэр. Киһи этэ-сиинэ эмиэ уларыйар. Итинник турукка киһи өйүн-санаатын түгэҕэр бүгэ сылдьыбыт сэрэйии, таайыы уһуктар. Киһи сэрэнэр, дьаарханар буолар. Дьэ бу кэмҥэ санааларын бөҕөхсүтэр билгэ оҥостон күүс-күдэх ылаллара.
Таҥхаҕа сүлүккүүттэр тахсаллар. Сүллүкүүн уу олохтооҕо, киһиттэн уратыта хааһа суох. Бу абааһы икки айыы икки ардынан иччи. Абааһыттан тэскилиир, куотар диэн буолар. Бастаан тохсунньу 7 күнүгэр хамначчыттар, үлэһит сүллүккүүттэр тахсаллар, абааһыта суох эргэ дьиэлэри ититэллэр. Үксүгэр эргэ өтөхтөрү сөргүтэллэр, хайаллар, сыбыыллар. Сарсыныгар оҕо сүлүккүүттэр тахсаллар, кинилэр билэллэрэ-көрөллөрө кыра буолар. Онтон дьэ кырдьаҕас сүлүккүүттэр тахсаллар эбит, онно Таҥха күүһүрэр, бу күннэргэ таҥхалыыр олус табыгастаах дииллэр эбит.
Сүллүккүүн дьиэҕэ, хотоҥҥо киирбэтин диэн аан айаҕар, түннүк аттыгар тымтыгынан кириэс саайаллара, уураллара. Сорохтор хотон, дал айаҕар эмиэ кириэс саайаллара. Ити кэмҥэ дьиэ таһыгар сууйуллубут таҥаһы ыйаабаттар. Таҥас ыйаммыт буоллаҕына, сүллүккүүн илдьэ барар. Онно ол таҥастан киһи кута кытта барсар дииллэрэ. Ордук оҕо таҥаһын эрдэттэн таһырдьа таһаарбат буолаллара. Таҥха кэмигэр оҕолору мээнэ саҥардыбаттара.
Ол эбэтэр ити бириэмэҕэ билгэлэннэххинэ ордук сөптөөх көрүүлэнии буолар. Сүлүккүүннэр Кириһиэнньэ киэһэ сарсыарда киирэллэр. Ол иһин ыаллар эрдэ туран сүөһү уулатар ойбоннорун тэһэн, үчүгэйдик сүүрдэн кэбиһэллэр. Тохсунньу ичигэс буоллаҕына, сүлүккүүннэр ойбонтон бэрт ыраах бааллар, ол иһин дьаҥ элбиир дииллэр эбит.
Таҥха оонньуулара
Ууга иҥиир утаһынын быраҕыы. Кэргэн тахсар кыыс эбэтэр кэргэн ылар уол уулаах хобордооххо иҥиир икки утаһынын быраҕар. Сотору холбоһор буоллахтарына, утаһыннара хатыйсан хаалаллар, оттон арахсар буоллахтарына, икки аҥыы бараллар, холбоспоттор. Утаһыны көрөн, уол-кыыс майгытын-сигилитин, хайдах тутта-хапта сылдьарын кытта билгэлииллэр.
Түөрэх быраҕыыта. Таҥха туомун бүтэһигэр түөрэх быраҕыыта буолара. Үс баайыылаах түөрэҕи дүҥүргэ үстэ охсон баран, ол аата иччилээн баран, тохтуу түһэн санааҕын түмэҕин уонна бэйэҥ диэки эргитэн көбүөргэ быраҕаҕын. Түөрэх тиэрэ түстэҕинэ — санааҥ туолар (быраҕыаҥ иннинэ: «Тускул! Уруй! Түөрэҕим олоро түс!» — диэн алгыыгын). Сыыһа түстэҕинэ түөрэҕиҥ төбөтүн имэрийэҕиҥ, ол аат, санаа ыһыллыыта. «Сиппэтэҕи сиппит курдук санаа», — диэн иччилэртэн көрдөһөн сиэри-туому түмүктүүгүн. Түөрэҕи үстэ быраҕаллара.
Буосканан сэрэбиэй. Чүмэчини бытарытар эбиккин уонна биир лоскуйу ылан остолобуой ньуоскаҕа уураҕын. Итиэннэ атын, умайа турар чүмэчи үрдүгэр тутан уллараҕын. Онтон эрдэттэн бэлэмнээбит тымныы уулаах иһиккэр бу ууллубут буоскаҕын кутаҕын. Буоска тоҥуор диэри кэтэһэн баран, ол кэннэ билгэлиигин. Холобур, массыына, сөмөлүөт курдук буоллаҕына — айан күүтэр, кыыл-сүөл — саҥа билсиһии, эбэтэр биир улахан бүгүүрэ аттыгар бытархайдар буоллахтарына — харчыга.
Күлүгү таайыы. Биир сирэй кумааҕыны алҕыы-алҕыы үлтү кумалыыгын. Кумааҕыгын тимир бодунуоска, ол эбэтэр эт кырбыыр дуоскаҕа сытыаран баран уот анньан кэбиһэҕин. Кумааҕы умайан бүппүтүн кэннэ, хаптаҕай истиэнэҕэ эбэтэр оһох кэннигэр чүмэчи сырдыгынан сирдэтэн араас күлүгү көрөҕүн.
Аналгын буларгар. Дьэҥкир ыстакааҥҥа улахан ортотунан уута кут, ол түгэҕэр ол-бу тааһа суох кыһыл көмүс көлөөскөнү тимирт. Ыстакааны аҕалан күллээх бүлүүһэ үрдүгэр уур. Дьэ, уонна оҥостон олорон көлөөскөҥ иһин манаа. Көлөөскө иһигэр тугу көрбүккүн кимиэхэ да кэпсиэ суохтааххын.
Арыый да ыарахан таҥхалар
Былыр өбүгэлэрбит куттамсаҕа суох этилэр. Абааһы арааһа иччи эгэлгэтэ дугуйданар быраҕыллыбыт ампаарга, хоспоххо, өтөххө баран таҥханы иһиллииллэрэ.
Сылгы кэпсэтэрин иһиллээһин. Таҥхаһыт эрдэттэн оҥостон тахсан кыбыыга оту бүрүнэн сытынан кэбиһэр. Түүн кини сытар сиригэр икки аты аһата баайаллар. Биир ат хаһаайын киэнэ, биирэ ыраах айантан кэлбит ыалдьыт ат буолуохтаах. Аттар кэпсэтиэхтэрин иннинэ аан бастаан кинилэр кэпсэтиилэрин иһиллии сытар киһи баар буолуо диэн, дэлби кырыыллар-таныйаллар үһү, онтон дьэ, эрдийэн киһилии кэпсэтэн, сахалыы саҥаран бараллар. Аттар кэпсэтиилэрин иһиллиир киһи баарын биллэрдэҕинэ, били кырыыстара тиийэр дииллэр. Оттон биллэрбэтэҕинэ, барыта этэҥҥэ ааһыа үһү. Аттар арааһы барытын кэпсэтэллэрэ. Бу ыалга сыһыаннаах дьон-сэргэ салгыы хайдах олоруохтарын, төһө үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолуохтарын барытын сабаҕалаан көрөллөрө, биттэнэллэрэ, билгэлииллэрэ дииллэр.
Сэргэ кэпсээнин истии. Сэргэни иһиллиир хас да ньыма баар. Биирэ, икки бүргэһи тутан баран тэлгэһэҕэ турар сэргэни «кулгаахтара бу буолуо» диэбит сиргинэн батары анньаҕын уонна кууһан олороҕун. Оччоҕуна сэргэ түллэҥнии түһэн баран туойбутунан барар үһү. Иккиһэ, сэргэ аттыгар тахсан куобах суорҕанынан үллүнэн, били ойбон таһыгар иһиллиир курдук олоруохтааххын. Ол олордоххуна чочумча буолан баран аттаах киһи кэлэн (аттаах сүллүкүүн эбитэ дуу?) торуоскатынан оройго тос-тос охсор. Ону тулуйдаххына, атын сэргэҕэ баайар уонна кэпсиир үһү.
Үс атахтаах мас остуолу сүүрдүү. Былыр бу дьарыгы анал идэтийбит киһи эрэ сүүрдэрэ. Аны туран остуол сүүрэр ыалын сотору эстэр ыал дииллэрэ. Үс атахтаах, хатыҥтан оҥоһуллубут былыргы остуолу сирэйин уокка сырайан туран, сыанан ньалҕарытан баран анал алгыһы этэллэрэ. Оччоҕуна остуол өрө тиргиллэ түһэн баран сүүрэн батааккайдаммытынан барар эбит уонна өссө киһилии кэпсээннээх буолар үһү.
Ити курдук урут биһиги өбүгэлэрбит Таҥха таайтарыылаах киэһэлэрин атаараллара.
Бэлэмнээтэ Надежда Петрова