Бу сыччах баара-суоҕа икки тылга хайдах курдук киһиэхэ истиҥ-иһирэх сыһыан, кэрэ-бэлиэ санаа-оноо, ааспат-арахпат күүстээх таптал этиллэрэ буолуой?
Манна дьон-сэргэ саамай дьоллоох-соргулаах кэмигэр – сырдык, ыраас оҕо сааһыгар билиини-көрүүнү бэлэхтээбит, үтүөҕэ-кэрэҕэ угуйбут бастакы учууталга барҕа махтал, бастыҥ баһыыба тыла-өһө иһиллэр. Ону күн бэҕэһээ орто оскуоланы бүтэрбит эдэркээн оҕо буолбакка, олоҕун устатын тухары ыччаты иитэр-үөрэтэр кыһаҕа ситиһиилээхтик үлэлээбит, сүүһүнэн кыракый оҕону үөрэппит-такайбыт, олох-дьаһах киэҥ аартыгар сиэтэн дэллэритэн киллэрбит учууталлар учууталлара, Арассыыйа үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин үтүөлээх учуутала Николай Васильевич Томскай этэрэ ордук кэрэхсэбиллээх.
Онон кинини Тумат сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэппит, быйыл тохсунньу 1 күнүгэр төрөөбүтэ 100 сылын туолбут, Усуйаана улууһун төрүт олохтоохторун ортолоруттан биир бастакы учууталынан буолбут, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна Кирилл Кириллович Санников туһунан ахтыытын ааҕааччылар истиилэригэр тиэрдиэхпин баҕарабын.
***
Дьокуускайга кэлээт, дьиэтигэр телефоннаатым. Туруупканы оҕо ылла. Лена диэн ааттаах эбит. Мин телефоннуур киһим сиэнэ үһү. Эһэтин ыҥырарыгар көрдөспүппэр, кини Муус дыбарыаска хаҥкылыы барбытын эттэ. Онуоха мин өйдөөбөккө дуу, сөҕөн дуу: “Ол хайдах? Ким?..” – диэн ыйытар киһи буоллум. Ол хаҥкыһытым билигин сэттэ уон биэс саастаах буолуохтааҕын өйбөр бэрийэбин. Эһэҥ кэллэҕинэ миэхэ телефоннаатын диэн кыысчааҥҥа нүөмэрбин биэрдим.
Икки чаас ааста, үс чаас буолла. Халлаан хараҥара быһыытыйда. Телефон тыаһаабат. Онтон үлэ чааһа бүтүүтэ телефонум өрө тырылыы түстэ. Ылан истибитим кини, наадыйар киһим эбит. Ааппын эппиппэр улаханнык соһуйда. Мух-мах буолан ылла, кыратык тохтуу түстэ.
Соһуйумуна. Миигин уон тоҕус сыл буолан баран долгуйар дьоллоох Дьокуускай куоракка кэлэн телефонунан кэпсэтиэҕэ диэн көһүппүтэ буолуо дуо? Биллэн турар, суох буоллаҕа дии.
Маннык быстах-остох кэпсэтииттэн киһим астыммата быһыылаах, аадырыспын ыйытта. Кэлиэх буолла. Хас да чаас хаҥкылаан тэбэ оонньообут, онуоха эбии бүтүн күнү быһа үлэлээбит оҕонньор сылайбыта буолуо, онон сарсын кэлиэҕэ дии санаатым. Туруупкабын ууран кэбистим.
Чаас буолла дуу, суох дуу, аан чуораана тыаһаан иккитэ-үстэ хоҥкунаата. Халҕан “хайаҕаһынан” көрбүтүм – кини кэлэн турар эбит.
Киирээт, кытаанахтык илии тутуһан дорооболосто. Өр буолан баран көрсүспүппүтүттэн иккиэн сүрдээҕин үөрдүбүт, балачча биллэрдик долгуйдубут. Кинини хоско киллэрдим уонна кириэһилэҕэ олортум. Мин иннибэр Хаһааччыйа орто оскуолатын бастакы выпускнига, учууталым, Усуйаана улууһун олохтоохторуттан бастакынан педагогическай институту бүтэрбит үлэ бэтэрээнэ Кирилл Кириллович Санников олорор. Өр сыллар кэннилэриттэн кини сэбэрэтин сыныйан көрөбүн.
Кини сэттэ уон биэс сыл көмнөх хаарын, садырыын самыырын санныгар түһэрдэҕэ. Ону олох да таһаҕас оҥостубакка сылдьар эбит. Оннооҕор төбөтүгэр ол ааспыт кэм бэлиэтинэн буолар биир да маҥан баттах олорон хаалбатах. Кинини көрөн олорон саныыбын: сааһынан эрэ кырдьаҕастар кэккэлэригэр киирсиэн сөп, оттон билигин доп-доруобай буолан, бэйэтигэр толору эттээх-сииннээх, тэп курдук туттан-хаптан сылдьар киһи.
Эдэр сааһыгар Кирилл Кириллович хас да сыл ыараханнык ыалдьан балыыһа киһитэ буолар, уустук операциялары ааһар түбэлтэлэрдээҕэ. Ыарыыта арыый намыраатаҕына эмиэ урукку үлэтигэр – эдэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ – төннөрө. Нам оройуонун биир кытыы нэһилиэгин начаалынай оскуолатыгар үлэлээбитэ. Республикатааҕы учууталлар идэлэрин үрдэтэр институкка эмиэ үлэлии сылдьыбыт түгэннээҕэ. Сотору кэминэн Кирилл Кирилловиһы атын ыарыы буулаан балыыһа куойкатыгар хам баттаабыта. Бу сырыыга олоҕун анаабыт үлэтиттэн – ыччаты үөрэтииттэн, оскуолаттан букатыннаахтык тэйитиллэр куттала суоһаабыта. Кини онно утарылаһыахха уонна туоратыахха, ол инниттэн дьүккүөрдээхтик эмтэниэххэ диэн өйү-санааны тутуспута.
Итинник быһаарыыны ылынан, Кирилл Кириллович 1951 сыллаахха олоххо итиэннэ, саамай кылаабынайа, сөбүлүүр үлэтигэр төннөрү ситиспитэ. Онтон ыла балыыһа аанын арыйа илик, тумуу-сөтөл да кинини тумнан ааһар. Онуоха кини спордунан утумнаахтык дьарыктаныы, эти-хааны эрчийии, буһарыы-хатарыы улахан суолталаммытын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Мин итини кытары толору сөбүлэһэбин. Кырдьык, Кирилл Кириллович спорт хас да көрүҥүнэн утумнаахтык дьарыктаммытын бэркэ билэбин. “Хайыһары соһор-сыһар, таһаҕас оҥостор киһи – ол куһаҕан хайыһардьыт, Оттон илиинэн сатаан туһанан, хайыһары халытары сатыыр киһи – ол үчүгэй хайыһардьыт”, — диирэ кини. Бэйэтэ хайыһарынан сүүрүү техникатын үчүгэйдик баһылаабыт буолан биһигини ыраах быраҕан, хаары өрө бурҕатан куотан хаалара. Тоһуттар тымныыга да, будуллар буурҕаҕа да хайыһарынан сылдьарын тохтоппот этэ. Волейболга эмиэ үчүгэйдик оонньуура. Мээчиги быһааччыга туруоран биэрэр идэлээх буолан, хамаандаҕа былдьаһыгынан ылаллара. Кини туруорбут эбэтэр сиэккэ үрдүкү бүүрүгүнэн сүүрдэр мээчигэ утарылаһар хамаанда өттүгэр түһэн хайаан да уочараттаах очкону аҕалара. Кирилл Кириллович ити ньымаларын сатаан туттар киһи, арааһа, аҕыйах ахсааннаах буолуо.
Кини Таатта Харбалааҕар үлэлии сылдьан Амма өрүскэ катогу оҥорууну көҕүлээччинэн буолара. Онно ыытыллар күрэхтэһиилэргэ көхтөөх кыттыыны ылара. Оттон билигин куоракка кэлэн баран Муус дыбарыаска хаҥкы спордун бэтэрээнэ уонна бу көрүҥҥэ эдэр ыччаты угуйааччы буоларын быһыытынан, “хаама сылдьар реклама” аатыран биир да харчыны төлөөбөккө босхо сылдьар. Кыракый оҕолор уонна эдэр дьон ортотугар сэттэ уон биэс саастаах оҕонньор хаҥкынан хатааһылаан араас фигуралары оҥорор, онно баар дьону сөхтөрөр. Оҕолор кинини үтүктэн бастакы хамсааһыннары оҥороот, бу уустук, кэрэ хаҥкы спордун алыбар ылларан бараллар.
Кирилл Кириллович эдэригэр ойбоҥҥо киирэн түөһүн уонна көхсүн муустаах уунан суунара, хаарынан сотторо. Гирянан эмиэ дьарыктанара. Оннооҕор иһин иҥиирин күүрдэн баран тараһатыгар оҕустарара. Онно кини туох да буолбакка турара, хата төттөрүтүн охсубут киһи кэннин диэки тэйэрэ. Билигин таһырдьа ыраас, чэбдик салгыҥҥа тахсан илии үлэтинэн дьарыктанар. Онтон олус дуоһуйар уонна астынар. Үлэтин быыһыгар куорат араас өттүгэр олорор биир дойдулаахтарыгар эбээһинэһин курдук куруутун сылдьар, ахтар-саныыр Усуйаанатын уонна кини дьонун-сэргэтин туһунан араас сонун бөҕө кэһиилэнэн кэлэр. Ыал аайы күүттэриилээх ыалдьыт, уруккулуу эттэххэ, сонун арааһын тириэрдэр “агитатор” оруолун толорор эбит. Оттон итини оҥорор туһугар улахан куорат иирбэ-таарба уулуссаларын эт атаҕынан балайда мээрэйдиэн наадата кимиэхэ барытыгар биллэр.
Кирилл Кириллович кырдьарга кыайтарбат, ыарыыга ылларбат кииллийбит эттээх-сииннээх, кытаанах характердаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ куруутун үчүгэйи эрэ оҥорор дьулуурдаах буолуутугар өссө арыгы диэни айаҕар хаһан да ылбатаҕа уонна табах сытыгар да турбата улахан суолталаммыта диэн быһаччы этиэххэ наада.
Кирилл Кириллович 1941 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыан аҕыйах хонук иннинэ Хаһааччыйа оскуолатын 8 кылааһын бүтэрбитэ. Оччолорго 9 уонна 10 кылаастар арылла иликтэрэ. Онон оскуоланы бүтэрбит оҕолору үлэҕэ ыыппыттара. Кирилл балык заводугар балыгы тутааччынан анаммыта. Дьааҥы өрүс пордугар балыксыттары кытары балааккаҕа олорон үлэлээбитэ. Кини дьолугар 1942 сыллаахха Хаһааччыйа оскуолатыгар 9-с кылаас аһыллыбыта. Кирилл улахан убайа Николай Санников оччолорго Дьааҥы өрүс сүнньүн үөрэтэр экспедицияҕа үлэлии сылдьара. Кини катерынан быраата балыктыыр кумаҕар кэлбитэ уонна улуус киинигэр 9-с кылаас арыллыбытын үөрэ-көтө кэпсээбитэ. Ол кэнниттэн быраатын хайаан да үөрэн диэн үлэтиттэн ууратан бэйэтин кытта илдьэ барбыта. Онон Кирилл 9-с кылаас үөрэнээччитэ буолбута. Ол эһиилгитигэр Хаһааччыйаҕа 10-с кылаас аһыллыбыта.
1944 сыллаахха саас орто оскуола бастакы выпуһун таһаарбыта. Бу Усуйаана оройуонугар ураты суолталаах түгэнинэн буолбута. Онно уонча үөрэнээччи ситии-хотуу аттестатын ылар чиэскэ тиксибитэ. Кинилэр ортолоругар Кирилл Санников, Алексей уонна Николай Слепцовтар, Степан Лебедев, Петр Голиков, Ванда Индрюкайте, Екатерина Слепцова уо.д.а. бааллара.
Оччолорго, сэрии сылларыгар, оройуоҥҥа саҥа оскуолалар аһыллыбыттара. Олорго үлэлиир кадр сытыытык тиийбэтэ. Онон орто оскуола бастакы выпускниктара учуутал буолбуттара. Петр Голиков Уйаандьы начаалынай оскуолатыгар барбыта. Оттон Кирилл Санников, Иннокентий Слепцов уонна Ванда Индрюкайте Хаһааччыйа орто оскуолатыгар үлэлии хаалбыттара.
1945 сыл күһүнүгэр Кирилл Санников уонна Алексей Слепцов Дьокуускайдааҕы учуутал институтугар үөрэнэ барбыттара. Икки сыл биллибэккэ ааспыта. Кирилл Кириллович 1947 сыллаахха институту ситиһиилээхтик бүтэрэн, саха тылын уонна литературатын учууталын идэтин ылан дойдутугар төннөн иһэн улаханнык ыалдьыбыта. Онон үлэлээбэккэ даҕаны Дьокуускайга эмкэ ыытыллыбыта. Үөһэ эппиппит курдук, киин сиргэ өр эмтэнэн баран сиригэр 1950 сыллаахха эргиллибитэ уонна Хаһааччыйа орто оскуолатыгар учууталынан үлэлээбитэ.
Оччолорго мин 9-с кылааска үөрэнэ сылдьарым. Сааскы экзамен саҕаланна. Учууталым уонна кини ассистена Иван Митрофанович Марков миэхэ саха тылыгар биэс сыананы туруорбуттара. Ити мин салгыы үөрэнэрбэр, инники олоҕум уонна үлэм дьылҕатын түстүүрбэр быһаарар оруолу ылыаҕа диэн санаан да көрбөт этим.
Кирилл Кириллович ити үөрэх дьылын кыл мүлчү бүтэрээт, ыарыыта эмиэ көбөн эмтэнэ куоракка барбыта. Онон биһиги 10-с кылааска саха тылыгар үөрэммэтэхпит. Онон аттестаппытыгар саха тылыгар уонна литературатыгар сыана турбатаҕа.
1952 сыл, бэс ыйа. Бу сыл орто оскуоланы уонтан тахса оҕо бүтэрбитэ. Кинилэртэн мин уонна Спиридон Суздалов аттестаты кытта Томскайдааҕы пехотнай байыаннай училищеҕа киирэргэ направление ылбыппыт. Ити сыл хотуттан армияҕа сулууспаҕа ыҥырыы аан бастаан саҕаламмыта. Биһигини кытта уонча уол барар буолбута. Биһиги, ыраах сирдээх-уоттаах оҕолор, интернакка учууталлар олорор дьиэлэрин өрөмүөннэһэбит, кыһын оттор маһы бэлэмниибит. Оччолорго оскуола директорынан фронтовик Егор Семенович Ефимов үлэлиирэ. Кини сорудаҕынан интернат сэбиэдиссэйэ Егор Егорович Портнягин миэхэ уонна табаарыспар кэтэрбитигэр сабыс-саҥа таҥаһы биэрбитэ.
Бэс ыйын 25 күнэ. Биһигини, армияҕа сулууспалыы уонна училищеҕа үөрэнэ барааччылары, атаара уу суднота тохтуур сиригэр – Иннигэннээххэ дьон бөҕө мустубута. Кинилэр ортолоругар учууталларбыт уонна бииргэ үөрэммит доҕотторбут бааллара. Тамбов пединститутун бүтэрбит, иккис сылларын манна преподавателлэринэн үлэлии сылдьар математик Ираида Васильевна Епихина уонна химик Мария Дмитриевна Синельникова миэхэ уонна табаарыспар оччолорго ханна да суох бэчиэнньэни уонна кэмпиэти өйүөлээн ыыппыттара.
Оччотооҕу суол-иис мөлтөҕө. Биһиги Томскайдааҕы байыаннай училище сайыҥҥы лааҕырыгар үгүс эрэй мэһэйдээн атырдьах ыйын бүтүүтүгэр тиийбиппит. Манна байыаннай медицинскэй хамыыһыйаны үһүс быһаарыылаах ааһыыбыт буолбута. Мин суолга тымныйан ыалдьыбыт буолан, дойдубар төннөр дьылҕаламмытым. Табаарыһым үөрэнэ хаалбыта.
Дьокуускайга кэлээт аттестаппар сыанам суоҕун үрдүнэн саха тылыгар уонна литературатыгар экзамены ситиһиилээхтик туттаран учуутал институтугар киирэр дьолломмутум. Маныаха Хаһааччыйа орто оскуолатыгар саха тылыгар уонна литературатыгар үөрэтэн чиҥ билиини биэрбит, саҥарарга уонна суруйарга сатабылы иҥэрбит учууталларбар К.К. Санниковка уонна С.И. Гороховка муҥура суох махтанабын.
1954 сыллаахха үөрэхпин бүтэрбитим, дойдубар кэлбитим. Оройуоннааҕы үөрэх салаата миигин Тумат сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн анаабыта. Мин маныаха, кырдьыга, улаханнык үөрбүтүм. Ол бу оскуолаҕа учууталым, оҕону иитэр-үөрэтэр үлэҕэ балачча уопуттаах К.К. Санников директорынан буоларын кытары быһаччы сибээстээҕэ. Балаҕан ыйын 17-18 күннэригэр мин инники дьолбор, үлэлиир сирбэр Тумакка илиинэн эрдинэр мас оҥочонон Хаһааччыйаттан аттаммытым. Оччолорго суол уһуна, Сомондоон, онтон Чондоон үрэхтэринэн 50-60 көстөөх сир дииллэрэ.
Эрдээччи түөрт киһи этэ. Ону таһынан Тумат оскуолатыгар үлэлии баран иһэр Тула педагогическай училищетын саҥа бүтэрбит икки эдэркээн нуучча кыргыттара – Т. Ткачева уонна В. Жиганова бааллара. Биһиги иннибитинэ нуучча тылын учуутала М.Н. Бельская кэлбит этэ. Онон уонча чилиэннээх педколлектив түөрт эдэр учууталларынан эбиллэн үлэтэ-хамнаһа сэргэхсийэ түспүтэ.
Оскуола тимир оһоҕунан сылытыллара, чүмэчинэн сырдатыллара. Үөрэнэр кинигэлэр тиийбэттэрэ, үөрэххэ туттуллар араас пособиелар суохтара. Учууталлар олорор усулуобуйалара олус ыарахан этэ. Оччолорго үс нэһилиэк холбоспута. Олор олохтоохторо Тумакка көһөн киирбиттэрэ, Онон олорор дьиэ сытыытык тиийбэтэ. Элбэх оҕолоох 3-4 ыал биир дьиэҕэ симиллэн олороро. Ас-таҥас тиийбэтэ. Оройуон кииниттэн уунан тиэллэн кэлэр бородуукта аара, суол ортотугар Сааһыырга сүөкэнэрэ. Онтон холкуостаахтар оҥочолорго тиэйэн үрэх сүүрүгүн өрө кытылынан соһон Тумакка аҕалаллара. Кэлбит ас нэдиэлэҕэ эрэ тиийэрэ. Сындалҕаннаах айан эмиэ хатыланара. Тумакка электричество уота, арааһа, 1955 сыллаахха сандаарбыта. Уматык сотору-сотору бүтэн хаалара. Ону кырдьаҕас А.А. Слепцов ыттаах сыарҕанан хас нэдиэлэ ахсын биирдии буочуканан тиэйэн аҕалан абырыыра. К.К. Санников директордаах Тумат 7 кылаастаах оскуолатын коллектива итинник ыарахан усулуобуйаҕа ыга түмсүүлээхтик, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбит эбит диэн билигин сөҕө да, астына да ахтабын.
Кирилл Кириллович Санников оскуола директорын быһыытынан төрүт олохтоох нэһилиэнньэ ортотугар улахан убаастабылынан туһанарын, нэһилиэк салалтата уустук быһыы-майгы үөскээтэҕинэ киниэхэ бигэтик эрэнэрин кэрэһэлиир түгэни холобур быһыытынан кэпсиэхпин баҕарабын.
1956 сыл. Балаҕан ыйын биир киэһэтэ. Биһигини холкуос бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Н.К. Докторов ыҥыртарбыта. Кэлбиппит хайыы-үйэ уонча киһи мустубут. Бары туох эрэ дьикти сонуну истээри бэлэм олороллор. Бэрэссэдээтэл Чондоон үрэх үөһээ өттүгэр баар балыксыт үүтээнигэр кимнээҕэ биллибэт дьоннор кэлбиттэрин иһитиннэрдэ.
Ол саҕана хорҕолдьуну хостуур Депутатскайтан хаайыылаахтар үгүстүк куоталлара. Онон онно кэлбит дьон хаайыылаахтар буолуохтарын сөбүн чопчу өйдөөбүппүт. Кинилэр Чондоон үрэҕин таҥнары устан хоту муораҕа түһэр санаалаах истэхтэрэ. Бөһүөлэккэ түүн хараҥаны саптан кэлиэхтэрин, кытыы ыаллар малларын-салларын уоруохтарын, куһаҕаны талан эттэххэ, өлөрөн-өһөрөн барыахтарын сөп.
Онон бөһүөлэктэн өрө баран хаайыылаахтар үрэх устун устан кэлэллэрин тоһуйар, тутан тохтотор наада буолбут. Бу кутталлаах сорудаҕы толорор сорук Кирилл Кирилловичка бэрилиннэ. Киниэхэ доҕорунан мин барсар буоллум. Иккиэммитигэр аҕыйах ботуруоннаах эргэ карабины биэрдилэр. Биһиги киэһэ, лаппа хараҥарбытын кэннэ бөһүөлэктэн турдубут.
Онтон-мантан иҥнэ-иҥнэ, арыт бүдүрүйтэлээн ыла-ыла доҕорум хабыс-хараҥаҕа иннибэр хааман иһэр. Мин кини кэнниттэн карабин сүгэһэрдээх тилэх уопсан иһэбин. Ураһалаах туһугар тиийэн үрэххэ анньан турар дириҥ аппаҕа тохтоотубут. Тириппиппит, утаппыппыт сүр. Уот оттон, чэй өрүнэн истибит. Ол түүнү быһа бүтүннүү харах уонна кулгаах иччитэ буолан хороччу олорон туораатыбыт. Туох да сэдип биллибэтэ. Халлаан сырдаан барда. Дьиэбитигэр төннөргө тиийдибит.
Кэлин истибиппит, ол дьон, кырдьык, күрүөйэхтэр эбит. Автомат сэбилэнэн, баһаар буруотун саптан хаайыыттан куоппуттар. Уонча ботуруоннаахтарын кыыл табаны ытыалаан бүтэрбиттэр. Арай ити күрүөйэхтэр саалаах-сэптээх үрэҕинэн устан кэлэн иһэн биһигини көрүстүннэр. Ыттыы өлөбүт эбээт. Ол туһунан ити түбэлтэ ааспытын кэнниттэн эрэ өйдүүбүт. Арай бэйэ-бэйэбитигэр олус эрэнсэр, итэҕэйсэр, барытыгар көмөлөһөр үөрүйэхтээх буолан, итинник кутталлаах сорудаҕы толоро барбыппыт буолуо.
Мин Тумакка үлэлиир кэммэр дьиэҕэ ыйанар репродуктор, динамик суоҕа. Арай кулуупка батареянан үлэлиир “Родина” радиоприемник баара. Онон дойду сонунун кулуупка кэлэн истэрбит. 1955 сыллаахха саас радионан аан бастаан “Уральская рябинушка” диэн ырыаны үөрэттилэр. Кирилл Кириллович онно этэн биэрбит ырыаларын тылын устан ылла уонна мелодиятын сонно тута өйдөөн ыллаан киирэн барда. Биһиги кини кулгааҕа чуорун, музыкальнайын сөҕөн кэбистибит. Кини нарын-намчы куолаһынан нуучча норуодунай ырыаларын уонна арияларын үгүстүк сөбүлээн ыллыырын урут да билэрим. Сотору кулун тутар 8 күнэ үүннэ. Үгэспитинэн учууталлар концерт туруордубут. Онно Кирилл Кириллович сабыс-саҥа “Уральская рябинушка” ырыаны аан бастаан сыанаҕа толоруохтаах. Онуоха кини кыбыстыбыт курдук буолла. Ол иһин мин киниэхэ доҕор быһыытынан саҥа ырыаны ыллаһа таҕыстым. Кини маҥнайгы, оттон мин иккис куолаһынан ыллыахтаахпыт. Куоласпыт холбоһон хаалыаҕа диэн бэйэ-бэйэбититтэн тэйсэн, төттөрүтэ соҕус хайыһан турдубут. Сыана ойоҕоһуттан “биир, икки, үс” диэн хамаанда иһилиннэ. Доҕорум ыллыырын истэбин, мин ырыа хос ырыатын ыллаһа-ыллаһа айахпын хамсата турабын. Ырыа бүттэ – ытыс тыаһа ньиргийэ түстэ. Ким эрэ хайгыыр саҥатын тахсан иһэн истэн аастыбыт.
Итинтэн ыла эр санааны ылынан, мин уус-уран самодеятельность үлэтигэр кыттан барбытым. Ол эрээри уус-уран нүөмэрдэри толорооччу буолбакка, концертары бэлэмнээччи, салайааччы уонна ыытааччы быһыытынан сылдьар буолбутум.
Учууталым тус олоҕуттан өссө биир түбэлтэни кэпсиим. Ити 1956 сыл күһүнүгэр буолбута. Сотору оҕолоноору сылдьар кэргэнэ Аграфена Фоминична, нуучча тылын учууталаМария Ивановна Бельская уо.д.а. илиинэн эрдиллэр оҥочонон Тумакка айаннаан испиттэрэ. Хотуттан тымныы тыал үрэрэ. Хойуу инчэҕэй хаар түһэн үллүктүү турара. Силиилэригэр тиийэ ньылбы илийбит дьон кыратык итийэ түһээри уонна күүстээх тыалга көмөлөһүннэрэн оҥочону уунан уһаараары уһун быанан баайан кытылынан соһон испиттэрэ. Өлүү болдьохтоох, оҥочону соһон иһэр быалара быһа барбыта. Тыал ону уҥуоргу кытылга тиксиһиннэрбитэ. Айаннаан иһээччилэр уларыттар таҥаһа-саба, аһа-үөлэ, иһитэ-хомуоһа суох кураанах кытылга турар хаалбыттара. Хантан эмэ көмө кэлэригэр кыра да эрэл санаа суоҕа. “Тугу гынабыт, хайдах буолабыт?” – диэн дьон ыйытардыы Кирилл Кириллович диэки көрбүттэрэ. Онуоха кини таҥаһын уста биэрбитэ да, үрүҥ күүгэнинэн өрө үллэн, дохсун долгунунан түллэҥнии сытар үрэх тымныы уутугар ыстаммыта. Үрдүк долгун быыһынан төбөтө сүтэ-сүтэ харбаан оҥочотугар тиийбитэ. Дьолго, умса ууруллубут суунар таас анныгар угуллубут таҥас хаар быыстаах ардахха илийбэтэх этэ. Ону кэтэн Кирилл Кириллович дьонугар оҥочону аҕалбыта. Дьон дууһатыгар тура сыспыт моһол ити курдук туоратыллыбыта.
Мин өйдүүрбүнэн, Кирилл Кириллович олоҕун дьолун, кэрэ аҥарын 1955 сыл кыһыныгар булбута. Чурапчыттан төрүттээх Тумат оскуолатын начаалынай кылааһын учууталын кытта ыал буолбуттара. Оччолорго билиҥҥи курдук элбэх ыалдьыттаах, дэлэй астаах-үөллээх сыбаайба буолбатаҕа. Манна бастакы оҕолоро Валя төрөөбүтэ.
Санниковтар 1959 сыллаахха Хаһааччыйаҕа көһөн кэлбиттэрэ. Бу бөһүөлэккэ уонтан тахса сыл учууталлаан баран Чурапчыга көспүттэрэ. Чыаппара аҕыс кылаастаах оскуолатыгар түөрт сыл үлэлээн баран Таатта Харбалааҕар барбыттара. Онно дьиэ-уот туттан, сүөһү ииттэн уһуннук олорбуттара. Манна үлэлии сылдьан Аграфена Фоминична “РСФСР үөрэҕириитин туйгуна” бочуоттаах ааты ылбыта. Оттон Кирилл Кириллович түөһүн биэс мэтээл киэргэппитэ.
Хомойуох иһин, Аграфена Фоминична үлэтин-хамнаһын үгэнигэр сылдьан ааспат-арахпат ыарахан ыарыыттан олохтон хомолтолоохтук барбыта. Кирилл Кириллович биэс оҕотун кытта соҕотоҕун туран хаалбыта. Билигин оҕолоро сүһүөхтэригэр бигэтик туран ийэ-аҕа буолбуттара ыраатта. Уонтан тахса сиэн улаатар. Санниковтар улахан кыыстара Валя музыкальнай үөрэхтээх начаалынай кылаас учуутала, Валера ситэтэ суох үрдүк үөрэхтээх, баһаарынай депоҕа үлэлээбитэ, Толя Дьокуускайдааҕы дьиэни тутар комбинат тутаах үлэһитэ, Таня оҕо саадын иитээччитэ, Саша алмааһы кырыылыыр тэрилтэҕэ үлэлиир.
Биһиги Кирилл Кирилловиһы кытта Дьааҥы өрүс күөллэрин балыктаатахпыт буолан элбэхтик булкуйдахпыт, ханнык да хаҕыс халлаантан толлон-тохтоон хаалбакка кустаан-хаастаан эт уллуҥахпытынан үгүс көс сири мээрэйдээтэхпит. Ол устатын тухары кини хаһан да бүппэт, тохтообот дэлэй дьикти кэпсээнин иһиттэхпит. Учууталым бултуу-алтыы сырыттахпытына бэрт кыраттан да үөрэрин, туга да суох кураанах буоллахпытына, тоҥнохпутуна-хаттахпытына санаата-оноото букатын түспэтин, киҥэ-наара холлубатын сөҕөрүм.
Үөрэтэн, институт аанын тэлэччи аһан киирэр студент буолар кыаҕы миэхэ биэрбит учууталбын, өр кэмнээх педагогическай үлэм уһун, көнө суолугар сүбэлээн-амалаан, элбэххэ үөрэтэн-такайан киллэрбит бастакы директорбын, общественнай үлэҕэ угуйбут, сирдээбит эрэллээх доҕорбун, дьоллоох аҕаны уонна эһэни, тоҥтон толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт, кирдээх-хахтаах үлэттэн киэр хайыспат боростуой үлэһит киһини – Кирилл Кириллович Санниковы элбэх сыллар кэннилэриттэн көрүстүм. Атах тэпсэн олорон ирэ-хоро сэһэргэһэн кини олоҕуттан элбэҕи биллим. Кинилиин бииргэ үлэлээбит уонна олорбут үтүө-мааны кэммин өйбөр өр бэрийэн, сыта-тура сыымайдаан, бу бэрт кылгас ахтыыны суруйан, кини миэхэ оҥорбут үтүөтүн-өҥөтүн иһин төлөммөтөх иэспиттэн кыраны да буоллар көҕүрэппит курдук сананным.
***
Учууталбын көрүстүм!.. Бу баара-суоҕа икки тылга үөрэнээччи учууталыгар урукку ааспыт кэмҥэ сүрэҕэр сөҥөрөн, дууһатыгар иҥэрэн хаалларбыт төһөлөөх улахан сүдү тапталы билиниитэ саһан сытарын таайыахха эрэ сөп. Дьикти эбээт, биһиги, сахалар, үтүө-мааны дьоммут-сэргэбит, оннооҕор баар-суох күндү төрөппүттэрбит биһиэхэ оҥорбут өҥөлөрүн, истиҥ-сылаас сыһыаннарын, муҥура суох тапталларын иһин махталы-баһыыбаны кинилэр тыыннаахтарыгар, аттыбытыгар сылдьар эрдэхтэринэ күннээҕи үгүс түбүктэн-садьыктан быыс-арыт булан ис сүрэхпититтэн сылаастык-сымнаҕастык билиммэт, тиэрдибэт үгэстээхпит. Ити, бука, тыйыс айылҕаттан иҥэн хаалбыт кытаанах, тоҥкуруун санаабыт-онообут көстүүтэ, ыарахан олохпут-дьаһахпыт сиэрэ-майгыта эбитэ буолуо. Ол эрээри, үөрүөх иһин, киһи барыта итинник буолбатах эбит. Ону бу биһиги бука бары ытыктыыр кырдьаҕас учууталбыт Николай Васильевич Томскай бастакы уһуйааччытыгар, бастыҥ доҕоругар, биир идэлээҕэр Кирилл Кириллович Санниковка истиҥ-иһирэх ахтыы суруга итэҕэтиилээхтик көрдөрөр. Онон, доҕоттор, Усуйаана төрүт олохтоохторо, чугас дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр күннэтэ кэриэтэ истиҥ сыһыаны, күүстээх тапталы, ытыктабылы билинэртэн кыбыстымаҥ. Итини киһи тыыннааҕар этэртэн ордук дьол, өрө көтөҕүллүү, астыныы-дуоһуйуу суох диэн биир өрүттээхтик бигэргэтиэхпин баҕарабын.
Бүөтүр МОХСУНУОХА, суруналыыс, суруйааччы