Бу орто дойдуга кэлбит киһи, төһө кыалларынан, айылҕаттан кыаҕын-күүһүн толору туһанан олоруохтаах, үлэлиэхтээх. Орто дойдуга бэйэҥ кэннигиттэн олох чэлгийэ хааларын туһугар олоруу — бу дьол.
Мандар Уус
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Виктор Семенович Сидоров, Саха Өрөспүүбүлэкэтин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, өр сылларга бэйэтин күүһүн-уоҕун, өйүн-санаатын, билэр билиитин саха боруода сылгыларын иитиитин сайдыытыгар биэрбит дьоннортон биирдэстэрэ буолар. Саха боруода биэлэрин үүттэрин састаабын уларыйыытын кэтээн көрөр. Саха сиригэр аан-бастакынан саха боруода биэлэрин кыһыҥҥы ыаһынын тэрийбитэ. Бу хантан төрүттээх, хантан хааннаах киһи эбитий? Алаас ааттаах, дойду сурахтаах, өтөх төҥүргэстээх, киһи төрүттээх, киһи тиит мас курдук кытаанах силистээх. Истэ-билэ сэргиэх.
Ийэтэ Лебедева Марина Ивановна
Виктор Семенович Сидоров
1-кы чааһа. Күн күбэй Ийэҕэ ананар истиҥ тыллар
Ийэ баар бу сиргэ –
Аан дойду аанньала.
Ананнын киниэхэ
Барыбыт махтала.
(Т.Е.Черемкин-Толомон тыла)
Тыа сирин саха сэмэй ыалын ийэлэрэ Лебедева Марина Ивановна 1938 сыл ахсынньы ыйыгар Ленинскэй оройуон Таркаайы нэһилиэгэр Ульяна Ивановна уонна Иван Васильевич Лебедевтэргэ төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтэ.
Ийэ дойдум
баайын-дуолун
Үлэ дьоно үүннэрбитэ.
Ийэ дойдум аатын-суолун
Үлэ дьоно үрдэппитэ
Леонид Попов
Оҕо сааһа ыарахан сэрии кэмнэригэр ааспыта. Марыына оскуолаҕа үөрэнэр сааһыттан ийэтигэр көмөлөһөн, холкуос бүппэт үлэтигэр үлэлии-үлэлии үөрэммитэ. Оскуолаҕа оҕолор «хотон сыттааххын» диэн күлүү гыналлар диэн бууннаан үөрэммэтэҕэ. Аҕата Иван Васильевич байанайдаах булчут буолан, сэрии ыар сылларыгар бултаан, элбэх ыалы хоргуйууттан быыһаабыта. Марыына саамай сөбүлүүр, астынар аһа – куобах этэ. Кини ийэтинээн Ульяна Ивановналыын холкуос туруу үлэһитэ буола буспута-хаппыта. Үрдүк көрдөрүүлээх ыанньыксыт буолан, оройуон бастыҥ ыанньыксыттарын делегацияларыгар киирсэн, Москубаҕа күүлэйдии барар путевканан наҕараадаламмыта.
1960 сыллаахха Сидоров Семен Сидоровичтыын олохторун холбоон, ыал буолбуттара. Алта оҕоломмуттарыттан, биэһин атахтарыгар туруоран, үөрэхтээх, үлэһит киһи оҥортообуттара. Аҕалара холкуоска-сопхуоска сылгыһыттыы сылдьан, ыарахан ыарыыга ыалдьан, быарынан эхиноккоз ыарыыга ылларан, операцияланан, III группалаах инбэлиит буолан, букатын эдэр сааһыгар бу сиртэн бараахтаабыта.
“Киһи чугас, аймах-билэ, доҕор-атас дьонугар тирэнэн эрэ чиҥник, холкутук, дьааххаммакка олох олорор эбит”, — Николай Лугинов «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан» айымньытын 1 чaahыгар сурулларыныы ( Дьокуускай, 1997. – С. 10), ийэлэрэ соҕотоҕун, кытаанах санаалаах үлэһит дьахтар буолан, биэс оҕону киһи-хара гынаттаабыта. Огдообо хаалан баран, оҕолорун көрөр буолан, ыанньыксыттыырыттан тохтоон, арыый чэпчэки үлэҕэ оҕо саадыгар ньээҥкэнэн үлэҕэ киирбитэ. Сымнаҕас майгылаах дьахтары оҕолор бары наһаа сөбүлүүллэрэ. Таркаайы нэһилиэгин үгүс көлүөнэ оҕото Марина Ивановна бүппэт остуоруйаларын сэргии истэн улааппыттара. Ыал тапталлаах ийэтэ оҕолору иитиигэ өр сыллаах бэриниилээх үлэтин сыаналааннар, Таркаайы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо оҥорбуттара. Кэлин урууларга оһуохай, үҥкүү тылын тута хоһуйа этэн, дьону сөхтөрбүтэ.
Манна букатын кэлбит суох. Барыта хаһан эмит эргэрэн, элэйэн сүтэр аналлаах. Арай ол сүппүт оннугар саҥа төрөөн солбуйан иһиэхтээх. (Николай Лугинов «Халлаан хараҕата. Сэргэ.” – Дьокуускай, 1992. – С.189.) Марыына Уйбаанабына күөх окко түспүт, сиргэ кэлбит аналын барытын чиэстээхтик толорбута. Үлэтинэн, майгытынан, дьоҥҥо үтүө сыһыанынан, тус олоҕунан барыларыгар үтүө холобуру, сырдык өйдөбүлү хаалларбыта.
Көлүөнэ ааспыт
көлүөнэттэн
Туспа амтаннаах!
Өлүөнэ бээһээ
Өлүөнэттэн
Атын айаннаах!
Виталий Власов
Оҕолорун билиҥҥи олохторугар ситиһиилэрэ – бу ийэлэрин үтүөтэ, үөрэтиитэ буолара саарбаҕа суох. Күн бүгүҥҥэ диэри кинини кытта алтыспыт дьон Марина Ивановнаны ытыктыылларын, убаастыылларын оҕолоругар биллэрэ сылдьаллар. Ийэлэрин олорбут олоҕо толорутун, чаҕылхайын, сырдык, үтүө санаалааҕын, майгылаах бастыҥа буоларын оҕолоро өйдүүллэр, сыаналыыллар, киэн тутталлар.
2-с чааһа. Хорсун, хоодуот Улуу Кэҥкэмэ үтүө, туруу үлэһитэ Бииктэр
Сиргэ түспүт туорах сиэмэ
Силис тардан өрө үтэр,
Дьонтон үүммүт киһи киһитэ
Үлэтинэн үйэлэнэр.
Н. Литвинцев
Виктор Семенович Ньурба оройуонун Хатыҥ Сыһыы дэриэбинэтигэр Марина Ивановна Лебедева уонна Семен Сидорович Сидоров дьиэ кэргэнигэр 1964 сыл муус устар ый 21 күнүгэр үһүс оҕонон күн сирин көрбүтэ.
Кини кэнниттэн 1967 сыллаахха төрөөбүт икки игирэ балтылардаах. 1971 сыллаахха төрөөбүт быраата аҕыйах ыйдааҕар ойоҕостотон, ыалдьан өлбүтэ.
1974 сыллаахха Бииктэр уон саастааҕар аҕата 42 сааһыгар быарынан ыалдьан, күн сириттэн күрэммитэ. Ийэлэрэ 5 оҕолоох огдообо хаалбыта. Барыларын соҕотоҕун атахтарыгар туруорбута. Дьиэлэригэр ынах-сүөһү туруорар буоланнар, оттооһун ыарахан үлэтин кыра саастарыттан билбиттэрэ.
1981 сыллаахха Марха орто оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэн, Дьокуускайга СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын зооинженернай отделениетыгар туттарсан киирбитэ. Устудьуоннуу сылдьан, 1983 сыллаахха Кэбээйи кыыһа Шмырева Надялыын (ветврач идэтигэр үөрэммитэ) ыал буолбута. 1985 сыллаахха уола Сергей төрөөбүтэ. Ол сыл арахсыбыттара.
Үлэ киһититтэн ордук чиэстээх, ытыктабыллаах бу күн анныгар ким баар буолуой? Үлэ үөрүүтүттэн ордук үрдүк, ыраас үөрүү туох баарый?
Иван Гоголев-Кындыл
1985 сыл Бииктэр дьылҕата олоххо тардыһыытын үчүгэйдик тургуппута. IV курс преддипломнай практикатын «Аллараа Халыма» сопхуоска Черскэйгэ таба ыстаадатыгар барбыта.
Айылҕаттан ананан кэлбит хас биирдии киһи — ураты айылгы, айылҕа сокуонунан илбистээх, алгыстаах, онон да айылҕаны кытта дьүөрэлии буолуохтаах. Эдьиий Дора.
Практика бүтүүтэ тумарык туманнаах тоһуттар тымныы сэтинньи ыйга ыаллыы сытар ыстаадаҕа хайыһарынан баран иһэн, улахан буурҕаҕа түбэһэн, хаар анныгар үс хоммута. Бу киһини киһи быһыытынан Айылҕа тургутар үс күннээх –түүннээх күннэригэр Бииктэр модун санаатын түһэрбэккэ, өбүгэлэр үҥпүт Саха омук Айыыларыгар, араҥаччылаан илдьэ сылдьар үтүө күүстэригэр итэҕэйэрэ. Төрдүс эрэ күнүгэр тыйыс Айылҕалаах туундараҕа бурааннаах дьон суолунан булбуттара.
Айылҕаттан куоппаккын, айылҕа ордук-хоһу туттубат. Эдьиий Дора.
Бу тыыннаах хааларыгар устудьуоннуу сылдьан, сүүрүүнэн дьаныардаахтык дьарыктаммыта көмө буолбута. Кыһыннары Маҕаҥҥа куораттан сүүрэн тиийэллэрэ. Араас күрэхтэһиилэргэ кытталлара. Ыам ыйын 9-с күнүгэр «Социалистическая Якутия» хаһыат бирииһигэр легкоатлетическай эстафетаҕа сыл ахсын кытталлара. Уонна ыстаадаҕа сылдьан, көһөллөрүгэр, күөл үрдүгэр түһээччилэр. Онно да сылдьан Бииктэр сүүрүүтүн бырахпакка, ол күөлү төгүрүйэ күн аайы сүүрээччи. Онон Бииктэр утумнаахтык дьарыктаабыт тренеригэр Александр Игорьевич Ивановка махтала муҥура суох!
Айыы Тойон Таҥара омук-омугу уратылаах уонна ол быһыытынан хайа эмит дьарыкка ордук чугас, сыстаҕас гына айбыта былыргыттан биллэр. (Николай Лугинов. Улуу Хууннар. – Дьокуускай, 2010. – С.10)
1986 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын зооинженернай отделениетын бүтэрэн, «Усуйаана» сопхуос Омоҕойдооҕу отделениетыгар зоотехнигынан барар. Онно 1991 сыл күһүнүгэр дылы үлэлээбитэ. Арктика туундаратын усулуобуйатыгар сыралаах үлэтэ сыаналанан, кини үлэтин туһунан биэриини НВК Саха телевидениетыгар көрдөрбүттэрэ.
Күн анныгар үлэтэ суох туох да айыллыбат, оҥоһуллубат, туох баар киһиэхэ, тыыннаахха сыһыаннаах ийэтэ — үлэ. Бүөтүр Тобуруокап
1991 сыллаахха сопхуостар эстэннэр, Усуйаана райпотугар рабочайынан киирбитэ. Сыл аҥара үлэлээн баран, Усуйаанатааҕы Севернэй бөһүөлэгэр көһөн, оройуон экология уонна айылҕа баайын туһалаахтык харыстыыр комитетыгар госинспекторынан киирбитэ. Сүрүннээн «Куларзолото» ГОК объектарын бэрэбиэркэлииллэрэ. Онно 1994 сыл сааһыгар дылы үлэлээбитэ. Бииргэ үлэлиир дьонун кытта тапсыбыта, убаастабылларын ылбыта. Ханнык баҕарар производство боппуруостарын үрдүк таһымнаах специалист быһыытынан чуолкайдык быһаарсара.
Биэни ыаһын
Биэни ыаһын
Саха боруода сылгытынаан
Үлэ үгэнэ
Саха боруода сылгытынаан1994 сыл күһүнүгэр «Омолой» КП-га солбуйааччы дириэктэринэн киирбитэ. Онно 1999 сыл күһүнүгэр диэри үлэлээбитэ. Ханнык баҕарар таһымнаах боппуруостары быһаарсара. 1999 сыллаахха олорор бөһүөлэктэрин Севернайы сабаннар, дойдутугар Ньурбаҕа көспүттэрэ.
Онно Мархаҕа СКП-га сылгыга биригэдьииринэн үлэҕэ киирэн, 2001 сыл сайыныгар дылы үлэлээбитэ. Бу үлэлиир сылларыгар саха боруода аттарын харыстааһыны үрдүк таһымҥа таһаарбыттара. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ хас биирдии сылыгыны чиптииллэр, ол нүөмэрин көрөөрүлэр анал приборунан сканируйдууллар. Бииктэр бастакынан үөр сылгылар сканированиеларын ыыппыта. Онон ити үлэлиир кэмигэр Марха СПК-та өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан саха боруода сылгыларын базовай тэрилтэтэ буолбута.
Кырдьыбат, ыалдьыбат эмп — ол киэҥ көҕүс, күүстээх санаа. Родион Данилов.
2000 сыл сайыныгар куораттааҕы айылҕаны харыстыыр комитетка егеринэн үлэҕэ киирбитэ. Кэнкэмэ диэн ураты харыстанар резерват сиригэр үрдүттэн олорон үлэлээбитэ. Онно ураты харыстанар Айылҕа сирэ буолан, дьоҥҥо, техникаҕа пропуск нөҥүө киллэрэр-таһаарар систиэмэ этэ. Ону таһынан дьиикэй хоҥор хаас үөрэ, кубалар, кабарга иитиигэ турбуттара. Кэлин Орто Дойду зоопаркатыгар биэрбиттэрэ. Көдьүүстээхтик айылҕаны харыстыыр тэрилтэ туох баар боппуруостарын быһаарсара. Үтүө суобастаахтык, кыһамньылаахтык бэйэтин эбээһинэстэрин толороро. Бииргэ үлэлиир дьонноругар дьоһуннаах сүбэлэри-амалары биэрэрэ.
Ити сыл кыһыныгар Кэҥкэмэ уҥуор баар ДьСТХА базатыгар охраннигынан көспүтэ. ДьСТХА ол саҕана таба иитэрэ, 400-чэ төбөҕө тиийэ сылдьыбыта. 2002 сылга улахан баһаардар тураннар, күрүө иһигэр хааллан турбут табалар күрүөлэрэ уокка сиэнэннэр, үрүө-тараа ыһылланнар, 150-ча табалаах хаалбыттара
Үлэһит киһи үлэлээтэҕинэ эрэ дуоһуйар, үөрэр-көтөр, дьоллонор. Үлэ киһини кынаттыыр, халлааҥҥа өрө көтөҕөр. Иван Данилов.
2003 сыллаахха Ньурба улууһугар улуус баһылыгынан Дмитриев Роман Гаврильевич талыллыбыта. Ол кэмҥэ Бииктэр төрөөбүт нэһилиэгэр Таркаайыга баһылыгынан 2005 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. Бэйэтин уоппуттаах, элбэҕи-билэр көрөр сатабыллаах, ирдэбиллээх салайааччы быһыытынан көрдөрбүтэ. Дьоно-сэргэтэ улаханнык убаастаабыта.Улуус главатын Бочуоттаах грамотатынан наҕараадаламмыта.
Үлэнэн туох бары кэмнэнэр, Үлэттэн дьол-соргу тарҕанар.
В. Ксенофонтов
Нэһилиэги салайар үлэ диэн бу кини үлэтэ буолбатаҕын кэмигэр өйдөөн, 2004 сыл кыһыныгар урукку үлэтигэр Кэҥкэмэҕэ төннөн кэлбитэ.
2005-2017 сс. ДьСТХА ЭР «Табылсын» сылгыһытынан үлэлээбитэ. 2007 сыллаахха саас табалар турар сирдэригэр сылгылары аҕалан олохсуппуттара. Онно сылгыһыт суох буолан, сылгыһыт үлэтигэр киирбитэ уонна күн бүгүҥҥэ диэри сылгыларын көрөр.
Таптыыр үлэҥ ырыа курдук эбээт, тахсардаах-тахсыбаттаах. Таҕыстар эрэ, тохтуоххун баҕарбаккын.
Амма Аччыгыйа
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Виктор Семенович Сидоров өр сылларга бэйэтин күүһүн-уоҕун, өйүн-санаатын, билэр билиитин саха боруода сылгыларын иитиитин сайдыытыгар биэрбит дьоннортон биирдэстэрэ буолар.
Ол курдук, 2020с. кини М.Г.Сафронов аатынан ДьТХНИИ лаборанынан үлэлиэҕиттэн саха боруодатын биэлэрин үүттэрин састаабын уларыйыытын кэтээн көрөр. Үгүс сыллаах сыралаах үлэтин түмүгүнэн саха боруода сылгылара 30 төбөттөн 210 төбөҕө диэри тэнийэ ууһаатылар. Саха сиригэр аан-бастакынан саха боруода биэлэрин кыһыҥҥы ыаһынын тэрийбитэ. Төрдүс кыһынын биэ үүтүн ыан, кымыстаан кыстаата. Саха боруода сылгыларын салгыы иитиигэ-үөскэтиигэ туох баар усулуобуйа тэрилиннэ. Үрдүк көрдөрүүлээх үлэтин иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын Бочуотунай Грамотатынан наҕарадаламмыта.
3-с чааһа
Тапталы табатык тайаныы — Таас үрэх уутугар харбатыы, Байҕалга эрдээхтик тыыланыы, Буурҕаны, силлиэни сыһытыы.
Иван Федосеев-Доосо
1988 сыллаахха олоҕун аргыһын Зоя Болтунованы көрсөн, ыал буолбута. Холбоһоллоругар уоллара Ренат 4 саастаах этэ. Ыал буолалларыгар Зоя ийэтэ Дьэбдьиэй төһүү буолбута. Бииктэр бастаан Хайырга тиийэригэр, Барабанскайдар диэн ыалга олохтообуттара. Аҕалара Василий Иванович Усуйаана сопхуос Омолойдооҕу отделениетыгар зоотехниктыыра. Саҥа Дьыл кэнниттэн биэнсийэҕэ тахсыахтааҕа, Бииктэр кинини солбуйуохтааҕа. Дьиэ хаһаайката Анна Михайловна Корякина Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээҕэ. Киниэхэ дөрүн-дөрүн дьүөгэлэрэ кэлэн ыалдьыттыыллара. Ол сылдьан Дьэбдьиэй кыыһыгар ити кэлбит дайды уолугар кэргэн тахсыыһыгын диэбит. Ити күһүн 1986 сыллаахха Дьэбдьиэй ыалдьан, күн сириттэн күрэнэр. Зоя оччолорго маҕаһыыҥҥа продавеһынан үлэлиирэ. Арай биирдэ маҕаһыыҥҥа тиийбитэ, арылыччы көрбүт киэҥ хара харахтардаах эдэр кыыс үлэлии турар. Бииктэр сакалаат ыйаттарда. Арай кыыс сакалааты ыйаат, 5-6 сакалааты бэйэтигэр хаалларда. Бииктэр өмүттэн хаалла, тугу да саҥарбакка тахсан барда. Ол кэнниттэн хаһыс да сырыытын кэнниттэн билсэн, кэпсэтэн баран, Дьылҕа Хаан ыйыытынан ыал буолан олорбуттар. Тапталлаах кэргэнин Зоя Иннокентьевны кытта бииргэ ыал буолан олорбуттара быйыл 36 сыла. Кини Дьокуускай куорат 1-кы №-дээх поликлиникаҕа санитарканан үлэлиир.
Зоя Иннокентьевна, Виктор Семенович Сидоров
Виктория, Айгуль
Кыргыттарынаан Викториялыын уонна Айгуллуун
Оҕоҕо төрөппүт ийэ эмнэрбит үүтүн, биэбэйдээбит биэбэйин, таптаабыт тапталын киһи кыайан сыаналыар сатаммат. Суорун Омоллоон.
1989 сыллаахха улахан кыыстара Айгуль төрөөбүтэ. 1997 сыллаахха кыра кыыстара Вика төрөөбүтэ.
Билигин оҕолоро улаатаннар, бары туһунан ыал дьоннор. Улахан уола Ренат биэс оҕолоох, тутуунан дьарыктанар. Сергей икки оҕолоох, СВО-ҕа сылдьар. Айгуль Медцентрга рентгенодиагностика отделениетыгар рентген-лаборанныыр, Максим Кирович Аммосов аатынан ХИФУ Мединститун II-с курсун устудьуона. Икки оҕолоох. Кыра кыыстара Вика САТ «Өрөспүүбүлүкэтээҕи №3 клиническай балыаһаҕа» фармавцевтыыр.
Виктор Семенович оҕолорун, сиэннэрин куруутун Кэнкэмэҕэ илдьэ сылдьан, тыа сирин олоҕор сыһыаран иитэр. Биэлэр үүттэрин ыырга, сылгылары миинэргэ, аһатарга, квадроцикл ыытарга, мас мастыырга, хайытарга, от оттуурга, илим үтэргэ үөрэтэр. Кыргыттара да, кыыс сиэннэрэ да куорат сирин уол оҕолорунааҕар сиргэ-уокка сылдьарга үөрүйэхтэр, айылҕаны кытта алтыһаллара үгүс.
Киһи дьикти, Киһи – сүдү. Кини үһүс Аан дойду. Күн ахсын икки Аан дойду охсуһууларыгар буккулла сылдьар. Киһи орто дойду олоҕун олороору төрүүр: аналын көрсөн, ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, аал уоту оттунан, оҕо төрөтөн — удьуор уһатаары. Киһи быыһыгар сылдьан киһи буолаары, үлэлээн аат оҥостунаары, айах ииттэнээри. Бу мантан дуоһуйаары, дьоллоноору, махтабыллаах уонна туһалаах буолаары.
Саха норуотун аатырбыт бэйээтин, литиэрэтирэ кириитигин Ксенофонт Дмитриевич Уткин — Нүһүлгэн муударай этиититтэн быһа тардан Айылҕа алыбын этигэр-хааныгар иҥэриммит олус ыраас санаалаах саха киһи үтүөтүн быйыл 60 сааһын томточчу туолбут Виктор Семенович Сидоров туһунан кэпсэлбин түмүктүүбүн.
Көмөлөһөөччүтэ Асель
Сиэнинээн Аселлиин
Светлана Гуляева, СӨ үөрэҕэриитин систиэмэтин Бочуоттаах бэтэрээнэ, СӨ үөрэҕэрии-тин туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ.
Дьокуускай куорат, сэтинньи 1 күнэ, 2024 сыл