Аммосова Мария Константиновна 1924 сыллаахха ахсынньы 24 күнүгэр Верхоянскай улууһугар Буур Хаайбыт учаастагар төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт 5 этилэр. Ийэтэ Аана эмээхсин сүрдээх эйэҕэс, ол гынан баран кытаанах санаалаах этэ. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэни таптыырга үөрэппитэ. Аҕата Аммосов Константин Христофорович оччолорго айаны кыайан тулуйар буолан, аһы-таҥаһы булан, оҕолорун кырыымчык диэн тугун биллэрбэккэ улаатыннарбыта. Сайын буоллар эрэ оҕолор окко-маска көмөлөһөн, сүөһү көрсөн, дьонноругар көмө буолаллара.
Мария Константиновна 1934 с. Сардаҥаҕа оскуола аһыллыбытыгар онно үөрэммитэ, бэһис кылааһы бүтэрбитэ. Салгыы Хаһааччыйаҕа үөрэнэр этилэр, кини онно үөрэнэ барбатаҕа, айана ыраах буолан дьоно ыыппатахтара.
Мария Константиновна оскуолаҕа үөрэммитин бу курдук ахтар: «Учууталларбыт кэлии дьон этилэр. Эбээн тылын үөрэтэр учуутал Николай Саввич Тарабукин Муоматтан сылдьара. Кини эбээн литературатын төрүттээччи, бастакы суруйааччы. Биһиэхэ 1939 сылга диэри үлэлээбитэ.
Учууталларбыт кыһанан үөрэтэллэрэ, мин ордук математика уруогун сөбүлүүрүм. Оҕолор бэйэ-бэйэбитигэр сүрдээҕин көмөлөһөрбүт, күүс-көмө буоларбыт. Оччолорго эбээн тылын уһуйан үөрэппит буоламмын, эбээннии тылга ыарырҕаппат этим, билигин даҕаны эбээн тылынан саҥардахтарына истэбин, тугу кэпсэтэллэрин өйдүүбүн. Миэхэ аҕалыы амарахтык сыһыаннаспыт талааннаах поэт, эбээн литературатын төрүттээччи, суруйааччы Николай Саввич Тарабукин, А.Д. Окоёмов элбэххэ үөрэппиттэрэ, үгүс сүбэни-аманы биэрбиттэрэ, онон кинилэргэ махталым улахан.
Үлэлээбит үлэм туһунан кэпсээтэххэ, биһиги Буур Хаайбыт учаастагар олорбуппут, бастакы кыыс оҕобун илдьэ сылдьабыт. Онтон Сардаҥаҕа айаннаан тиийдибит. Онно тиийэн, Чубукулаах диэн үрэх үрдүгэр Аммосов Александр диэн оҕонньор дьиэтигэр олорбуппут. Үлэбит диэн мас хайытан саһаан оҥорооһун. Мин оҕобун көхсүбэр бэстиэл иһигэр олордон сүгэ сылдьан, мас мастыыбын, үһүөбүт, кэргэним Христофор уонна кини быраата Лэгиэнтэй. Оҕом утуйдаҕына балааккаҕа утутабын, оннук биир ый устата мас саһааннаатыбыт.
Мин күн аайы биирдии куб маһы хайытарым, эр дьон иккилии куб мас былааннаах этилэр. Бу үлэбитин бүтэрэн баран, сайын от ыйын саҕаланыыта, Чубукулаах үрэҕин таҥнары улахан үрэххэ аал оҥостон, онон устан түһэн, Силээннээххэ төгүрүк суукка айаннаан, эрдэн кэллибит. Аны Эбэҕэ от оттуу бардыбыт. Бу сырыыга оҕобун эбэлээх эһэтигэр хаалларан, оҕуһунан көһөн, биир ынахтаах бардыбыт.
Эбэҕэ тиийэн Бүөтүр оҕонньор дьиэтигэр олордубут. Күн аайы от харбаан, бугул оҥорон үлэлиирим. Күҥҥэ 400 бугулу оҥоробун, биригэдьиир ол саҕана Аммосов Константин Александрович (Хабдьыы), ону итэҕэйбэккэ бэйэтэ ааҕан турар.
Оту харбаатахпына 8 тыһыынчаны, дэҥ биир гааны харбааччыбын, бу нэм буолбатах. Балаҕан ыйын 15-с чыыһылатыгар диэри от оттуурбут, сир тоҥмут буолар. Онтон күһүн буолан, от оттоон бүтэн, Сайылыкка сатыы кэллибит. Кэлэн баран түүлээхсит булчут буолаары хонтуораҕа кэпсэтэ бара сырыттым. Ол саҕана председатель Рожин Иннокентий Константинович (Уйбааскы) Сардаҥаҕа хонтуораҕа үлэлиир этэ. Тиийэн кэпсэтэн кыһын булчут буолар буоллум.
Алтынньы 6 чыыһылатыттан булка кэргэмминээн Христофордуун таҕыстыбыт. Аара бытах кыыл баара, онтон өлөрөн өйүөлэннибит, айаннаан алта хонон баран, Буур Хаайбыкка тиийдибит. Онно тиийэн дьоммутугар өрөөтүбүт, сынньанан баран Сыаҥаанынан чааркаанныыр сиһинэн Ойуһардаахха быһа түстүбүт. Тиийээт, таала аннынан быһыт быстыбыт, муус халыҥаабыт этэ. Кыыл таба суох, кэлэ илигэ.
Балаакканан сылдьарбыт, мин ол сылдьан 5 тииҥи ытан өлөрдүм, 28-таах саалаахпын. Быһыттаан да, балык суох этэ. Биир нэдиэлэ буолан баран, Буур-Хаайбыкка төннөн кэллибит. Мин хаалбытым, кэргэним Христофор Агданньа диэки бултуу, түүлээхтии барбыта. Хаалан, мас чаачары иитэн кырынаас бултаатым, ол сылдьан 8 кырынааһы өлөрбүтүм. Сорох күн тииҥниибин, 2-3 тииҥи өлөрөн кэлэн, бэйэм сүлэн, таҥастыыбын. Саабын бэйэм иитэбин, ботуруонун миэркэтинэн көрөн бэйэм иитэбин. Уопсайа ол дьыл 60 тииҥи, 8 кырынааһы өлөрөн туттарбытым.
Онтон түүлээх бүппүтүн кэннэ, Күүрэ диэн сиргэ сылгы аһата барбыппыт. Күүрэҕэ балаҕан дьиэ баара, онно олорбуппут. Сылгыһыттар баар этилэр: Аммосов Михаил Васильевич, Голиков Иван Петрович, Юмшанов Дмитрий Игнатьевич.
Сотору миигин хонтуораҕа ыҥыран ылбыттара. «Буур Хаайбыкка ынахсытынан бараҕын дуо?» — диэтилэр. Мин үөрүүнү кытта сөбүлэспитим. 30 сүөһүнү үүрэн, кэргэмминээн Буур Хаайбыкка тиийэн кэллибит. Ол ынахтарбын сайылатан, 8 оҕус тыһаҕаһы өлөрдүбүт, 22 сүөһүнү кыстата хааллардыбыт. Онтон саас буолла, ынахтар төрүүллэригэр көмөҕө киһини көрдөөтүм. Онно Өлөксөөндүрэни (кэргэним балта) ыыппыт этилэр. Ол сайын 19 ынах төрөөтө. Мин 10 ынаҕы көрөбүн, балтыбыт Өлөксөөндүрэ 9 ынаҕы көрөрө, биһиэхэ олорбута. Ол дьыл 1944 сыллаахха Проняны оҕоломмутум.
Ынахтарбыт үүттэрин мас иһиккэ уурарбыт, ол иһиттэри аҕам оҥорор этэ. Сэрии кэмэ буолан, Америка бурдугунан лэппиэскэ оҥорон (олох буспат этэ), судуруолаан уонна ылбайдаан аһыыр этибит, ону үтэһэлээн сиирбит. Үүппүтүн сүөгэйдээн арыы оҥорон, мас иһиккэ таптайан, нэлэгэр лаахтаах миискэҕэ тоҥоро уурарбыт. Хоҥнорон мас дьааһыкка бэлэмнээн ууран, күһүн туттарарбыт. Үүтү оргутан суорат оҥорон, аны тиит хатырыгын хастаан кэлэн баран, сылгы кылынан сап хатабыт, иҥииринэн төбөлүүбүт, хатырыкпыт хата илигинэ сонно оҥорон, уһаат тигэбит, үрдүк улахан гына. Дьэ, онтон кураанахтыы бадыбаалга угабыт, суораты туос иһиккэ мунньан баран, туолла да, ол уһааппытыгар илдьэн кутабыт.
Былыргы саха ынаҕын үүтэ үс киилэ буолар, ол да саамай үүттээҕэ. Ынахтарбытын торбоһунан этэттээн ыыбыт. Сүөһүлэрбитигэр барыларыгар сылгы сиэлинэн быа хатабыт, билиҥҥи курдук бэлэм быа суох этэ. Ол саҕана ньирэйдэри көрөр туспа үлэһит суох, торбосторбутугар от оттоон сүгэн аҕалан аһатарбыт. Кыһыныгар үүппүтүн тоҥорон уурабыт.
Саха ынахтара саас эрдэ уолаллар, уулаах буоллахтарына эрдэ төрүүллэр. Кыһын муспут суораппытын, арыыбытын, үүппүтүн табанан кэлэн илдьэ бараллар. Бэйэлэрэ төһө киилэ буолбутун ааҕан, хамнас ааҕаллар. Онтон төһө үлэлээбиккинэн натура ааҕаллар: сүөгэйгин, суораккын, арыыгын, үүккүн, эккин хамнас суотугар, туттарбыт аскын биэрэллэр, сороҕо харчы буолар (ол натура диэн). Сэрии бүппүтүн истэн баран, үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут.
1955 сыллаахха диэри Буур Хаайбыкка доярканан үлэлээбитим. Саас 1955 сыллаахха мантан көһөн Силээннээххэ бардыбыт. Онно тиийэн эмиэ доярканан үлэлээтим. 10-нуу ынахтаах этибит, эбии торбос көрөрбүт. Биригэдьиир Аммосов Бүөтүр этэ. Хата, асчыттаах этилэр, Аммосова Евдокия Христофоровнаҕа үүт туттарарбыт. 1957 сыллаахха тымныйан, ыалдьан, быраастар уураппыттара. Ол да буоллар солбуйааччынан үлэлии сылдьыбытым, дояркалар ыарыйдахтарына солбуйарым.
Кэлин доруобуйам мөлтөөн уу баһааччынан, мас хайытан, саһааннаан, тэрилтэлэргэ оҕуһунан тиэйэн үлэлээбитим. Онтон уурайан, дьиэбэр олорон, күөх кырсаны таҥастаан туттарар этим, онно хамнас аахсарым. Ол курдук үлэлээн, ыалдьан эрдэ уурайбытым, 1968 сыллаахха диэри үлэлээбитим, үлэм ыстааһа 25 сыл, доруобуйам үчүгэйэ буоллар, пенсияҕа диэри үлэлиэм этэ.
1965 сыллаахха элбэх оҕону ииппитим иһин «Герой Ийэ» ааты ылбытым. Оччолорго оҕо улаатыннарыыта диэн олорбот этибит, оҕобут ыйын туолла да үлэлии тахсарбыт, бука, оҕолорум бэйэ-бэйэлэрин көрсөн улааттахтара.
Билигин өйдөөн-санаан кэллэхпинэ, хайдах ыарахан үлэни үлэлээн кэлбиппиний дии саныыбын. Ол быыһыгар кыра оҕолордоохпун, сүөһүбүн, дьиэбин-уоппун, оҕолорбор билиҥҥи курдук бэлэм таҥас суох этэ, ону бэйэм тигэн, оҥорон кэтэрдэрим. Аны өйдөөтөххө, күн-дьыл уһуна буоллаҕа дуу, хайдах үлэлээн кэлтим буолла дии саныыбын. Билигин күн кылгаан дьыл бартын билиминэ хаалабын».
Мария Константиновна 1974 сыллаахха пенсияҕа тахсыбыта, кэлин оҕолоро улаатан үлэһит буолан көмөлөспүттэрэ. Кини төһө да 90 сааһыгар диэри олордор, күүс-көмө, сүбэ-ама буолан оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин көрсөн олорбута.
Мария Константиновна элбэх оҕону ииппитин иһин, үгүс сыллаах үлэтин туоһулуур 10 мэтээллээх, 4 орденнаах, бочуот знактардаах. Наҕараадалара: 1947 с. —Медаль «За доблестный труд в ВОВ 1941-1945 гг.», 1952 с. — Медаль материнства lll степени, 1955 с. — Медаль материнства l, ll степени, Орден «Материнская слава» l, ll, lll степеней, 1965 с. — Орден «Мать-героиня», 1979 с. — Медаль «Ветеран труда», 1975, 1985, 1995, 2000 сс. — Юбилейные медали «30, 40, 50, 55, 65 лет Победы в ВОВ». 1995 с. — Нагрудной знак «Ветеранам тыла», 2005 с. — медаль «60 лет Победы в ВОВ», 2005 с. — Юбилейный знак «Ветеран ВОВ», Силээннээх нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, Усуйаана улууһун уһун үйэлээҕэ.
Күндү ийэбитин, эбэбитин, хос эбэбитин наһаа да ахтабыт, саныыбыт. Кини күүстээх таптала, сымнаҕас майгыта, харайара, кыһаллара өрүү сүрэхпитигэр баар. Балаҕаҥҥа саламаат астыыра, отонноох суорат ытыйара, сиэбиттэн кэмпиэт ылан биэрэрэ бэҕэһээ эрэ буолбут курдук… Махтанабыт.
Уола Бүөтүр, кийиитэ Раиза, сиэннэрэ Пелагея, Мария, Александр, хос
сиэннэрэ Настя, Сандаар, Айылгылаана, Коралина, Аина, Яна, Леон