Аэропорка киирдэхпинэ, үстүү сымыыт ячейкаларын суулаан, харах харатын курдук харыстаан, көтөөрү үмүөрүһэ сылдьар дьону көрөн, бастаан наһаа соһуйбутум. Онтум хоту дойду дьоно барахсаттар эбит. Кинилэргэ сибиэһэй, иҥэмтэлээх аһы-үөлү тиэрдии бэрт эрэйдээх, сыаната да ботуччу буолара өйдөнөр. Урут сымыыт бороһуога эҥин эбит баар буоллаҕына, билигин онтубут тоҕо эрэ атыыга көстүбэт. Биир хоту киһитэ “биһиги сымыыты улахан бырааһынньыкка эрэ сиибит ээ” диэбиттээх.
Суола-ииһэ суох тыйыс усулуобуйалаах Арктика сиригэр – Усуйаана улууһугар – чуум хоһуун үлэһитэ Мария Протодьяконова (Слепцова) түргэнник ситэр салааҕа көхтөөхтүк ылсыбыт. Бүгүн кинилиин кэпсэтиибитин ааҕыҥ.
-Мария Сергеевна, бастаан бэйэҥ тускунан кэпсэтиэххэ…
-Мин Усуйаана улууһун Тумат нэһилиэгэр төрөөбүтүм. 8-с кылааска диэри Тумат ситэтэ суох орто оскуолатыгар үөрэммитим, онтон 9-10-с кылаастары кырылас кумахтаах кырдьаҕас Бүлүү куоратыгар үөрэнэн бүтэрбитим.
Ийэм Мотрена Федотовна – Усуйаана улууһун Туматыттан, аҕам Сергей Степанович буурҕалаах Булуҥ улууһун Бороҕонуттан төрүттээхтэр. Аҕам эдэр эрдэҕиттэн тыа хаһаайыстыбатыгар, чуолаан, таба иитиитигэр үлэлээбитэ, ийэм оскуолаҕа, интэринэккэ асчытынан, кэлин оҕолор улааппыттарын кэннэ аҕабытын кытта ыстаадаҕа үлэлээбитэ. Онон оҕолор бука бары быыкаа эрдэхпититтэн араас үлэҕэ сыстан улааппыппыт. Үлэҕэ сыһыаран ииппиттэригэр улаханнык махтанабыт. Үлэ барахсан кими да куһаҕан оҥорботоҕо.
Бииргэ төрөөбүт бэһиэ этибит. Мин ыал улахан кыыһа буолабын. Улахан балтым Мичийэ Сергеевна Горохова, идэтинэн бибилэтиэкэр, билигин төрөөбүт нэһилиэкпитигэр – Тумакка – кэргэнэ Олег Иванович Гороховтыын ыал буолан ньир-бааччы олороллор, кыыстаах уол оҕолоохтор. Аччыгый балтым Күннэй Сергеевна Слепцова идэтинэн учуутал, кыыстаах уол оҕолоох. Депутатскай бөһүөлэгэр олорор, ол эрээри билигин Дьүкээгир ситэтэ суох орто оскуолатыгар учууталлыыр. Быраатым Сергей Сергеевич Слепцов кэргэнэ Оксана Александровналыын Хаһааччыйа нэһилиэгэр олороллор, биир уол оҕолоохтор. Сергей хоту эр киһитин сиэринэн булт-балык дьарыктаах. Кырабыт Алеша, хомойуох иһин, эдэр сааһыгар олохтон туораабыта.
-Оттон бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ?
-Биһиги, Протодьяконовтар дьиэ кэргэн, түөрт оҕолоохпут. Аҕам өттүнэн икки бииргэ төрөөбүт сиэн балыстарбын кыра саастарыттан ылан ииппиппит.
Кэргэним Василий Протодьяконов эдэр сааһыттан таба иитиитигэр сылдьыбыта. Билигин иккиэн 8-с нүөмэрдээх ыстаадаҕа тутуспутунан үлэлиибит. Кэргэним – табаһыт, мин чуум үлэһитэбин.
-Төһө табаны иитэҕитий?
-Уопсайа 3162 табалаахпыт. Чыыстай эбээн боруодалара.
-Уһук Хоту, Усуйаана курдук суола-ииһэ суох, сыана үрдүк дойдутугар ылбычча киһи тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаммат, буолаары буолан, түргэнник ситэр салааҕа. Туох санааттан куурусса иитэргэ санаммыккыный?
-2024 сыл саас улууспутугар Саха сирин бырабыыталыстыбатын тыа хаһаайыстыбатыгар түргэнник ситэр салааны сайыннарыы бырайыагынан кууруссалары уонна сибиинньэлэри аҕалбыттара. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин, улуус дьаһалтатын уонна “Депутатскайдааҕы тырааныспар хампаанньата” ХЭУо өйөбүллэринэн улуус тыатын хаһаайыстыбатын управлениета 150 кууруссаны уонна 15 сибиинньэ оҕотун аҕалан нэһилиэктэргэ түҥэппитэ.
Мин 80 кууруссаны Дьокуускайдааҕы көтөрү иитэр баабырыкатыттан ылбытым. Сымыыттыыр (курица яичной породы) боруода диэн. Муус устарга самолетунан Дьокуускайтан Уус-Куйгаҕа диэри аҕалбыттара, онтон баахта массыынатынан Севернэйгэ диэри тириэрдибиттэрэ. Севернэй – уруккута силигилээн турбут бөһүөлэк, билигин иччитэхсийэн кэриэтэ турар. Мин онно учаастак ылан хаһаайыстыбабын тутабын. Хаһааччыйа икки Уус-Куйга икки ардыгар турар – Куйгаттан чугас.
-Тыый, табаһыт дьон, быыс булан кууруссаны иитэргит ыарахан буолуо. Ким көрсөр?
-Бардахпына-кэллэхпинэ Николай Николаевич Дьяконов диэн эмиэ Тумат бөһүөлэгиттэн төрүттээх тастыҥ быраатым көрсөн абырыыр. Биллэн турар, бачча хаһаайыстыбаны чугас дьонуҥ өйөбүллэрэ суох кыайан туппаккын. Онон миэхэ күүс-көмө буолар дьоммор наһаа улахан махталлаахпын.
-Төһө сымыыты биэрэллэрий? Онтугун ханна батараҕыный?
-Күннэтэ 60-70 сымыыты ыла олоробут. Сымыытым сорҕотун чугастааҕы АДК бырамыысыланнас учаастагын үлэһиттэрэ ылаллар. Маны таһынан Хаһааччыйа уонна Усуйаана сэлиэнньэтин олохтоохторо сакаастаан, былдьаһа-тарыһа ылан кэбиһэллэр. Сибиэһэй сымыыты олохтоохтор олус кэтэһэллэр, өр күүттэрбэттэр, начаас атыылаһаллар.
-Кууруссаны көрүү төһө сылаалаах, ыарахан эбитий? Тугу аһатаҕыный?
-Кууруссаны иитэр соччо уустуга суох буолан баран, комбикорм кэлэрэ эрэйдээх соҕус. Сайын Дьокуускайтан уунан аҕалбытым, ол иннигэр улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениета кууруссалары уонна сибиинньэлэри аҕаларын саҕана илдьэ кэлбитэ.
Биллэн турар, кууруссалар күннээҕи көрүүгэ-истиигэ, иҥэмтэлээх аска олус наадыйаллар. Оччоҕуна эрэ сымыыттыыллар, чэгиэн туруктаналлар. Ол иһин астарыгар улахан болҕомтону уура сатыыбын. Интэриниэти хасыһан, куурусса иитэр дьонтон сүбэ-ама ылабын. Белоктаах, битэмииннээх, минераллардаах эбиилиги, В1, В2 битэммииннэри биэрэ сатыыбын. Ол эрээри ордук балыгы сиэтэбин. Онтум олох натуральнай буолан, кууруссалар өрүсүһэн, көрүөх бэтэрээ өттүгэр тоҥсуйан кэбиһэллэр.
-Билигин Арктиканы киэҥник баһылыырга ылсан эрэллэр. Ол иһигэр чуолаан Усуйаанаҕа бырамыысаланнас күүскэ сайдан эрэр, аччыгый атомнай ыстаансыйаны туталлар. Онуоха олохтоох бородууксуйа, тыа хаһаайыстыбатын салаата эмиэ тэҥинэн сайдыахтаах. Уопсайынан, эһиги улуускутугар тыа хаһаайыстыбатын төһө өйүүллэрий? Эн ол-бу граҥҥа, субсидияҕа эҥин төһө киирсэҕин?
-Саха сирэ дойдуга таба иитиитигэр үһүс миэстэҕэ турар эбит буоллаҕына, Усуйаана улууһа уонунан сыллар усталарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ таба ахсаанынан инники күөҥҥэ турар. Таба иитиитэ – улууспут сүрүн салаата. Онон бу хайысхаҕа болҕомто ууруллар, ордук кэнники сылларга билиннэ. Таба этинэн улуус нэһилиэнньэтин, социальнай, үөрэх тэрилтэлэрин барытын хааччыйан олоробут.
Сотору кэминэн Уус-Куйгаҕа аччыгый кыамталаах атомнай ыстаансыйа тутуллан үлэҕэ киириэ. Онтон тирэҕирэн бырамыысыланнас күүскэ сайыннаҕына, нэһилиэнньэ эбиллиэҕэ дииллэр. Ол иһин биһиги бэйэбит бородууксуйабытын элбэтэр соругу туруоруох тустаахпыт. Ол эт, балык бородууксуйатын эрэ элбэтии буолбакка, түргэнник ситэр салааҕа эмиэ сыһыаннаах.
Биир бэйэм тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччыларга көрүллэр граҥҥа, субсидияҕа биирдэ да ылсан көрө иликпин. Оттон биһиги курдук ыраах, тыйыс усулуобуйаҕа үлэлиир хаһаайыстыбаларга судаарыстыба өттүттэн өйөбүлэ суох хайдах да атаххар турбаккын. Онон кэнэҕэһин маны сиһилии үөрэтэн ылсыахпытын баҕарабыт.
-Инникитин туох былааннааххыный?
-Кууруссабытын өссө элбэтэр былааннаахпыт. Мантан саас бэйэтэ оттуллар, ичигэс, киэҥ-куоҥ, сырдык куурусса дьиэтин туттар баҕа санаа баар. Маны таһынан коза ылан боруобалаан көрбүт киһи диэн баҕалаахпыт.
***
Саха сиригэр түргэнник ситэр салааны сайыннарар туһунан уурааҕы оччотооҕу бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко 2021 сыллаахха таһаарбыта. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын министерствота “О порядке предоставления иных межбюджетных трансфертов из государственного бюджета Республики Саха (Якутия) местным бюджетам на возмещение транспортных расходов по организации поставки поголовья скороспелой живности и кормов” диэн бырайыагы үлэлэппитэ. Ити докумуоҥҥа олоҕуран, Мария Протодьяконова курдук хаһаайыстыбаны хаҥаттар баҕалаах дьон бу түргэнник ситэр салааҕа ылсыбыттара. Ол эрээри Арктика зонатыгар хаһаайыстыбаны хаҥатыыга хорсуннук ылсыбыт Мария Сергеевна курдук хоһуун дьон тарбахха баттаналлар. Онон таба иитииттэн саҕалаан көтөрү иитиигэ ылсыбыт хоту хоһуун дьахтарыгар ситиһиини баҕарабыт! Эһиги сыралаах үлэҕитинэн дойдугут дьонун бэйэ аһынан дэлэйдик хааччыйа туруҥ.
Дмитрий Иванов кэпсэттэ, “Кыым”