Биллиилээх государственнай, общественнай-политическай деятель Илья Егорович Винокуров 1896 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр Нам улууһун Куһаҕан Ыал нэһилиэгэр дьадаҥы дьоҥҥо төрөөбүтэ. Оҕо сааһа эрэйдээхтик ааспыта. Уол үс саастааҕар бастаан аҕата өлбүтэ, онтон нөҥүө сылыгар ийэтэ көрбөт буолбута. Бу суруйуубар кини общественнай-политическай үлэтигэр улаханнык тохтообокко, Усуйаанатааҕы сырыыларын сырдатарга соруннум.
Уол ийэтэ өлбүтүн кэннэ баайдарга хамначчыттаабыта. 1916 сыллаахха билэр дьонугар сөрөнөн Булуҥҥа балыктыы барсыбыта. Нөҥүө сылыгар онно иккистээн тиийбитэ уонна олохтоох баайдарга хамнаска наймылаһан хааларга быһаарыммыта. Ол сылдьан Күһүүргэ олохтоох, бэйэтэ Хаҥаластан төрүттээх саха атыыһыта И.Т.Павловы кытта билсибитэ. Иван Тимофеевич Усуйаана иккис гильдиялаах атыыһыта Я.Ф.Санников – Яша оҕонньор (1844-1908 сс.) күтүөтэ этэ. Ол иһин кинини Усуйаанаҕа Күтүөт Павлов дииллэрэ. Кини туһунан А.Е.Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругар» ахтан турар. Павлов атыыһыт улахан кыыһа Т.И.Павлова-Крылова саха дьахталларыттан бастакынан медицинскэй наука доктора, профессор буолбута.
Атыыһыт Иван Павлов оччолорго эдэр, коммерческай үөрэхтээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннаах, көнө майгылаах киһи буолан биэрбитэ. Сытыы-хотуу, күүстээх-уохтаах, хара үлэҕэ дьоҕурдаах, тугу барытын тобула охсор булугас өйдөөх эдэр киһини сүрдээҕин сөбүлээбитэ. Онуоха эбии уол нууччалыы-сахалыы тэҥинэн саҥарара, ааҕара-суруйара, наада буоллаҕына суоттуур да кыахтааҕа атыыһыты абылаабыта. И.Т.Павлов Ылдьааны үлэҕэ ылбыта.
Ылдьаа Мөлөкүүрэп ити сыл күһүнүгэр, сир үчүгэйдик тоҥмутун кэннэ, атыыһыт Павлов Күһүүргэ тиэллэн кэлбит таһаҕаһын бэдэрээтчиттэрин кытта тиэрдиһэн Усуйаанаҕа аан бастаан тиийбитэ. Хаһааччыйаттан тыанан, 5 көстөөх Таастаах диэн биһиги сирбитигэр эһэлэрбиниин биир кыһын олоро сылдьыбыттар, сүрдээхтик бодоруспуттар.
Оҕо сылдьан дьонум Ылдьаа Мөлөкүүрэп туһунан кэпсэтэллэрин элбэхтик истэн турабын. Ордук элбэхтик кини туһунан Ньукууска эһэбит (1874-1968 сс., Хабырыыһа эһэм балтын кэргэнэ – күтүөтэ) ахтан-санаан ааһара. Ылдьаа ханна да сырыттар бэйэтиттэн араарбат, эргэрбит халыҥ кинигэтин сыттыгын анныттан хостоон таһааран, көмүлүөк оһоҕун иннигэр сүрдээҕин боччумуран олорон ааҕара үһү. Онтон саас, сыарҕа сырыыта киирбитин кэннэ кини Ньукуускалааҕы кытары элбэх буолан Лээхэп арыыларыгар ыт көлөнөн барбыттар. Онно икки сыл устата сылдьан олус эрэйдэммиттэр, араас быһылааннарга түбэспиттэр, аччыктааһыны көрсүбүттэр.
Ол туһунан Илья Егорович Винокуров кэлин үлэһит буолан баран, бу курдук ахтар: «Среди якутского богачества давно славились своей заманчивостью Новосибирские острова (Муостуур Арыы), где было множество мамонтовых клыков (тогда имевших большую цену) и пушных зверей, белых медведей. Каждый обитатель этих островов пользовался огромной популярностью, многие из них просто славились. Туда шли именно удалые люди. Несмотря на трудности дорог, материальных лишений, пришлось мне пробраться туда в апреле 1918 года».
1920 сыл сааһыгар, кулун тутар ыйга, кинилэр бултаабыт түүлээхтэрин туттара уонна аһыыр ас, саа сэбэ булунар сыалтан Казачьеҕа кэлбиттэрэ. Ол кэмҥэ Илья Винокуров Верхоянскайтан кэлэн Сэбиэскэй былааһы олохтуу сылдьар Совдеп инструктордарын Д.Петрову уонна Д.Новгородовы көрсүбүтэ. Кинилэртэн Сибииргэ уонна Саха сиригэр Колчак былааһа букатыннаахтык сууллубутун, сиргэ-дойдуга бүтүннүүтүгэр саҥа, Сэбиэскэй былаас олохтонон эрэрин истибитэ. Кини ол үөрүүлээх сонуну олус сэргээбитэ уонна тугу даҕаны быраҕан туран, дойдутугар саҥа олоҕу тутуһарга бигэтик быһаарыммыта.
Ылдьаа сонно таҥаһын-сабын хомуна охсон, Сэбиэскэй былааһы олохтуу сылдьар кыһыл инструктордары кытта холбоһон Верхоянскайынан Дьокуускайдыыр буолбута. Кини оннооҕор, биһиги эбэбит Аана эмээхсин (Ньукууска кэргэнэ) кырса истээх сону тигэн бүтэрэрин кэтэспэтэх дииллэрэ. Хомунуу, айаҥҥа турунуу ол курдук суһала, судургута.
Ылдьаа Мөлөкүүрэп барарын саҕана сүрдээҕин долгуйан туран, махтал-баһыыба тылларын этэн арахсыбыт. Кини биһиги дьоммутун тыыннааҕын тухары умнуо суох, наар өйдүү-саныы сылдьыах буолан эрэннэрбит. Кини ол эрэннэриитин чиэстээхтик толорбута. Төһө даҕаны эриирдээх-мускуурдаах кэмнэргэ республиканы салайар үлэҕэ сырыттар, биһиги дьоммутугар куруутун суруйа, билсэ олорбута. Сэрии кэннинээҕи кырыымчык кэмҥэ дьоммутугар сурук, баһыылка, хаартыскатын ыыппыта.
И.Е.Винокуров дойдутугар Намҥа кэлээт, тыа сирин хара үлэһиттэрин саҥа тэриллибит сойууһугар киирбитэ. 1921 сыл тохсунньуттан Дьокуускайга икки ыйдаах советскай-партийнай курска үөрэммитэ. Ол сылдьан кулун тутарга губревком ячейкатынан Коммунистическай партияҕа чилиэнинэн ылыллыбыта.
Илья Егорович 1924 сыл бэс ыйыгар РК(б)П Саха уобаластааҕы кэмитиэтин дьаһалынан Ис дьыала наркоматын боломуочунайынан ананар уонна Булуҥ уокуругар Сэбиэскэй былааһы олохтуур. Булуҥ уокуругун исполкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллар. Кини салалтатынан Булуҥҥа С.Новгородов, Ф.Михайлов баандалара үлтүрүтүллэллэр. үрүҥ баандалар тобохторун бүтэһиктээхтик эһэн Күһүүрү босхолууллар.
Ити кэнниттэн Илья Егорович Усуйаана олохтоохторо үрүҥ баандалартан көмүскэнэллэригэр анаан саа-саадах аҕала, Сэбиэскэй былааһы олохтуу Казачьеҕа кэлэ сылдьыбыта. Дьэ, онно били хаһан эрэ булчут үүтээнигэр, балыксыт буор ураһатыгар, саха балаҕаныгар, сыттыгын анныттан таһааран, илдьирийэн эрэр кинигэтин көмүлүөк оһох иннигэр олорон эрэн ааҕар уоллара улаханнык уларыйбытын сөхпүттэрэ. Илья Егорович улуус мунньаҕар революция, Сэбиэскэй былаас тустарынан элбэҕи кэпсээбитэ. Кини этэ-сиинэ ситэн, модьу-таҕа көрүҥнэммитин, тыла-өһө сайдыбытын, билиитэ-көрүүтэ элбээбитин сөхпүттэрэ. Ити мунньах кэнниттэн улууска аан бастаан ячейкалар тэриллибиттэрэ. Нэһилиэктэргэ кулууптар, оскуолалар, эргиэн тэрилтэлэрэ аһыллыбыттара, табаарыстыбалар тэриллибиттэрэ. Нэһилиэнньэни аһынан-таҥаһынан хааччыйыы боппуруоһа быһаарыллыбыта. Онон Илья Егорович биһиги олохпут сайдыытыгар улахан өҥөлөөх киһи.
Илья Егорович Винокуров 1943 сыл сайыныгар САССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Ити сыл күһүнүгэр кини Тиксиинэн эргийэн, истиҥник саныыр доҕоттордоох Усуйаанатыгар үсүһүн, ууга түһэр гидросамолётунан тиийэ сылдьыбыта. Кини ол сырыытын туһунан күн бүгүнүгэр диэри Казачье кырдьаҕастара истиҥ-иһирэх тылларынан ахталлар.
Тыыл, үлэ бэтэрээнэ, 80-ча саастаах М.К.Слепцов миэхэ маннык кэпсээн турар:
— Мин оччолорго нолуок инспекциятыгар үлэлиирим. Биирдэ үлэбит наадатыгар оскуола учуутала, Абыйтан төрүттээх Михаил Полушкинныын Усть-Яна бөһүөлэгэр сатыы бардыбыт. Ол 1943 сыл күһүнүгэр, баччаларга, балаҕан ыйын ортотун саҕана быһыылааҕа. Дьааҥыга балык хойуутук уста турара, күнэ-дьыла даҕаны үчүгэйэ сүрдээҕэ. Эдэр дьон үс көс сири төһө өр хаамыахпытый, Усть-Яна бөһүөлэгэр эрдэ, күн ортото тиийбиппит. Уу дэлби түһэн, Сомондоону кэһэн туораабыппыт.
Биһиги Усть-Янаҕа тиийиибитигэр «Каталина» диэн американскай, ууга түһэр самолёт өрүскэ түһэн олороро. Ол самолёттан түспүт хас да киһи сыыр үрдүгэр тахсан хаамыталыы сылдьаллара. Биир саар тэгил уҥуохтаах, муннун анныгар хара бытыктаах, тирии сонун ортотунан курдаммыт саха киһитэ сири-дойдуну көрө сылдьара. Биһиги чугаһаабыппытыгар, кини илиитин утары ууммутунан кэлэн дорооболоһон баран, кимнээх оҕолоро буоларбытын, тугу үлэлиирбитин ыйыталаста. Онтон: «Былыр эдэр сылдьан, илин диэки муора арыыларыгар түүлээх соҕотуопкатыгар сылдьыспытым», — диэн баран, билэр дьонун, ол иһигэр эһиги эһэлэргитин туоһуласта. Сотору аһаҕас үрүттээх порт катера кэлбитигэр киирэн Казачьеҕа барбыттара.
Кинилэр Казачьеҕа кэлээт, партийнай актив мунньаҕын ыыппыттара. Онтон сотору буолаат, балыксыттар муҥхалыыр кумахтарыгар сылдьыбыттара. Кумахтарга кинилэри дьон-сэргэ үөрэн-көтөн, өрө көтөҕүллэн көрсүбүтэ. Илья Егорович бастыҥ биригээдэлэргэ бочуотунай грамоталары туттартаабыта. Ол күн киэһэтигэр Казачьеҕа кэлэн былыргы доҕотторунуун ирэ-хоро кэпсэппиттэрэ. Нөҥүө күнүгэр кинини атаара катер тохтуур сиригэр Иҥнигэннээххэ дьон бөҕө тоҕуоруспута. Винокуров катерга киирэн баран, Казачье үрдүк сыырын уонна кинини атаара киирбит дьон диэки хайыспыта уонна балачча өр быраһаайдаһан илиитинэн сапсыйбыта. Биэрэккэ турар дьон эмиэ илиилэринэн сапсыйа-сапсыйа: «Быраһаай! Илья Егорович, этэҥҥэ сырыт!» — диэн хаһыытыы, алҕыы хаалбыта. Хомойуох иһин, Илья Егорович Усуйаанаҕа ити тиһэх сырыыта этэ.
— Илья Винокуров сэрии сылларыгар Усуйаанаҕа кэлэ сылдьан, балыгы тото-хана сиири көҥүллээн, дьону аччыктааһынтан өрүһүйэн барбытын туһунан кырдьаҕастар олус махтанан туран кэпсииллэрэ. Ол саҕана Дьааҥыга сүүһүнэн туонна балыгы бултаабытыҥ үрдүнэн тото-хана сиэппэт этилэр, оннук кытаанах дьаһал баара. Оннооҕор муҥхаһыттар отууларын кэрийэ сылдьан, баҕар, балыгы уоран сиэбиттэрэ буолуо диэн көрөллөрө, чүүччэйэллэрэ.
Усуйаана бөһүөлэгин уҥуор, Кэрэхтээх кумаҕар муҥхалыыр биир нуучча бүрүүкэтин сиэбигэр күндүөбэйи уктан тахсан иһэрин тутан ылан, государство балыгын уорбуккун диэн сууттаан, үс сылга хаайыыга ыыппыттара. Хата, ол саҕана Ылдьаа Мөлөкүүрэп бэйэтинэн кэлэ сылдьан, бу хантан ылбыт дьаһалларай, олох табыллыбат сокуон диэн, балыгы дэлэйдик сиири көҥүллээн барбыта. Онон нэһилиэнньэни аччыктааһын хара дьайыттан өрүһүйэн турар, — диэн тыыл, үлэ бэтэрээнэ Пантелеймон Гаврилович кэпсээн турар.
И.Е.Винокуров салайар дьоҕура ордук Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии ыар сылларыгар чаҕылхайдык көстүбүтэ. Ханнык даҕаны ыар кэмнэргэ халбаҥнаабат, көнө сүрүннээх, чаҕылхай өйдөөх, модун санаалаах коммунист буоларын дакаастаабыта. Ол курдук сэрии сылларыгар тахсыбыт аччыктааһын алдьархайын кытары охсуспута. Кини ону сэргэ саха литературатын төрүттээччилэр А.Е.Кулаковскай, Н.Д.Неустроев, А.И.Софронов айымньылара дьоҥҥо-сэргэҕэ токурутуллубакка өйдөнөллөрүн туһугар турууласпыта.
Биллэрин курдук, И.Е.Винокуров олус чиэһинэй, үтүө санаалаах, кыһалҕалаах, кыаммат боростуой дьоҥҥо истиҥ сыһыаннаах киһи этэ. Хомойуох иһин, кини олоҕо эриэ-дэхси табыллыбатаҕа.
И.Е.Винокуров 1957 с. тохсунньу 4 к. ыарахан ыарыыттан, баара-суоҕа 61 сааһыгар сылдьан олохтон туораабыта. Тохсунньу томороон тымныытыттан толлубакка, тапталлаах уолларын тиһэх суолугар атаара Дьокуускай куорат уулуссаларыгар тыһыынчанан киһи тахсыбыта.
1962 сыл кулун тутар 31 к. партия Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бюрота бэйэтин уурааҕын олоҕо суоҕунан ааҕан көтүрбүтэ уонна И.Е.Винокуров өлбүтүн кэннэ кинини реабилитациялаабыта.
Саха норуотун чулуу уола И.Е.Винокуров туһунан Усуйаана олохтоохторо истиҥ-иһирэх тылынан ахталлара.
Николай Күндүлүн, кыраайы үөрэтээччи