Быйылгы сыл дойдубут үрдүнэн, Российскай Федерацияҕа, Дьиэ кэргэн сылынан биллэриллибитэ. Ханнык баҕар уопсастыба акылаата, тирэнэр тирэҕэ — дьиэ кэргэн. Онтон хайа баҕар дьиэ кэргэҥҥэ тутаах киһитэ, сырдык иэйэхситэ — ыал амарах ийэтэ буолар.
Биһиги бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр Силээннээх нэһилиэгиттэн төрүттээх Аммосовтар, дьоҥҥо “Бэтэрээннэр” диэн аатынан биллэр киэҥ аймах тапталлаах ийэлэрин, күндү эбээлэрин Христина Иннокентьевна Аммосова туһунан кэпсиэхпитин баҕарабыт.
****
Христина Иннокентьевна Аммосова — 82 саастаах, үлэ бэтэрээнэ, Усуйаана улууһун уһун үйэлээҕэ, 5 оҕо амарах ийэтэ, 10 сиэн, 6 хос сиэн эйэҕэс эбээтэ буолар. Олоҕун үксүтүн иккис дойду оҥостубут Силээннээҕэр олорон кэлбит, билигин кыыһынаан Раисалыын оройуоммут киинигэр Депутатскайга олорор.
Христина Иннокентьевна 1942 сыллаахха Верхоянскай оройуонун Сайдыы нэһилиэгэр холкуостаах Томскайдар диэн ыалларга төрөөбүт. Оҕо сааһа онно ааспыт, онно оскуолаҕа үөрэммит.
1961 сыллаахха Дьокуускай куоракка үөрэххэ туттарса бара сылдьан, ыалдьан хаалан балыыһаҕа киирбит. Ол кэмҥэ балыыһаҕа доҕорун батыһыннаран, кинини убаайа көрсө кэлбит. Убаайын доҕоро, Усуйаана Силээннээҕиттэн сылдьар эдэр уол Дмитрий автооскуолаҕа суоппар идэтин баһылыы сылдьар кэмэ эбит.
Ити курдук бу икки эдэр дьон – Христиналаах Дмитрий билсэн, бэйэ-бэйэлэрин сөбүлүү көрсөн, доҕордоһон барбыттар. Дмитрий үөрэҕин кэнниттэн сөбүлүүр кыыһын батыһан, дойдутугар Верхоянскайга үлэлии тиийбит. 1964 сыллаахха кинилэр холбоһон, Аммосовтар диэн араспаанньалаах ыал буолбуттар, икки сиринэн үөрүүлээх уруу тэрийбиттэр.
Верхоянскайга эдэр ыал 1971 сыллаахха диэри олорбуттар, онтон ыал аҕатын дойдутугар Силээннээххэ көһөн кэлбиттэр. Маннык үтүө дойдуга олорон, олохсуйан Аммосовтар дьиэ кэргэн улаатан, нэһилиэк биир саамай ытыктанар, убаастанар 5 оҕолоох ыала буолбуттар.
Дьиэ кэргэн күннээҕи түбүгэ, элбэх оҕону көрүү-истии, сопхуоска ыарахан үлэ – бу барыта үгүс сыраны, кыһамньыны, дьаһалы эрэйэрэ, ол да буоллар Аммосовтар быстах кыһалҕаны барытын сүбэнэн, бииргэ туораан, эйэ-дэмнээхтик, эйэлээхтик, бэйэ-бэйэни убаастаһан, истиҥник сыһыаннаһан, өйөһөн-өйдөһөн 50 тахса сыл устата дьоллоохтук олорбуттара.
2019 сыллаахха 50 сыл бииргэ олорбуттарын, кыһыл көмүс сыбаайбаларын бэлиэтээбиттэрэ. Кинилэри “Саха сирин кыһыл көмүс дьиэ кэргэттэрэ” (“Золотые семьи Якутии”) бастыҥ, ытык-мааны ыаллар туһунан республиканскай кинигэҕэ киллэрбиттэрэ. Христина Иннокентьевна кэргэнэ, олоҕун аргыһа — Дмитрий Николаевич, хомойуох иһин, иллээх ыал олохторо 55 сылын туолуон үс ый иннинэ олохтон туораабыт.
Христина Иннокентьевна олоҕун, үлэтин туһунан кэпсээнин иһиттэххэ, олус интэриэһинэй, ол саҕанааҕы дьон үксүтүн курдук үлэтин биографията баай, уһун ыстаастаах эбит. Урукку олох сиэринэн, уопсастыба укулаатынан ийэлэр болҕомтолоро оҕолоругар, дьиэ кэргэнигэр эрэ бэриллибэтэ, дьахтар аймах түбүгэ онон муҥурдаммата, маны таһынан кинилэр общественнай үлэҕэ, сопхуос бүппэт үлэтигэр эр дьону кытта тэҥҥэ үлэлииллэрэ.
Саха Далбар хотуна Христина Иннокентьевна бастаан Сайдыыга сопхуос үүт тутар пуунугар сэбиэдиссэйинэн үлэтин саҕалаабыт. Онтон ол саҕана “оҕо комбината” диэн ааттанар оҕо дьааһылатыгар баспытааталынан, интернакка сэбиэдиссэйинэн, Силээннээххэ өр кэмҥэ быткомбинакка иискэ маастарынан бэриниилээхтик, эҥкилэ суох үлэлээбит. Иистэнэр сатабылы бэйэтэ баһылаабыт, оҕо сааһыттан иискэ көрөн үөрэммит. Бу үлэҕэ бииргэ үлэлэспит иистэнньэҥ дьахталлары Христина Иннокентьевна истиҥник саныыр, кинилэр бары олус сатабыллаах, дьоҕурдаах, сүрдээх үлэһит этилэр диэн кэпсиир.
Ол саҕана сопхуоска кыылы тутар фермаҕа аатырбыт биир дойдулаахпыт, Социалистическай Үлэ геройа Матрена Ивановна Аммосова үлэлии-хамсыы сылдьар кэмэ эбит. Кыыл фермата түүлээҕинэн хааччыйар, иис мастерскойа ол түүлээҕи туһаҕа таһаарар, таҥас оҥорор буолан уопсай үлэ тохтоло суох бара турбут.
Христина Иннокентьевна салайар дьоҕус кэллэктиибэ араас уран тарбахтаахтар, уус-уран искусство быыстапкаларыгар элбэхтэ кыттан
үгүс ситиһиилэрдээх үлэлээбит. Ол курдук кинилэр үлэлэринэн Булуҥҥа, Муомаҕа, Абыйга, атын да улуустарга быыстапкаларга кыттан куруутун хайҕабылга сылдьыбыттар. 1991 сыллаахха Христина Иннокентьевна бэйэтэ тикпит саҕынньахтара, унтуулара, бэргэһэлэрэ, сэлиэччиктэрэ уо.д.а. түүлээҕинэн оҥоһуллубут таҥастара Черскэйгэ табаһыттар республиканскай сүлүөттэрин быыстапкатыгар кыттан улахан биһирэбили ылбыт. Уһун сыллаах, бэриниилээх үлэтин иһин Христина Иннокентьевна элбэх наҕарааданан бэлиэтэммит. Онон иис дьыалата, иистэнии киниэхэ үлэтэ эрэ буолбакка, сөбүлүүр сүрүн дьарыга буолбут.
Улууспут дьоно кини дьоҕурун туһунан истэн билэллэр, кини үлэлэрин быыстапкаларга көрбүт буолуохтаахтар. Тикпит уктастара, унтуулара, бэргэһэлэрэ, сонноро куруутун дьон сэҥээриитин ылара, болҕомтотун тардара. Христина Иннокентьевна билигин да иистэнэр, дьиэтигэр олорон түүлээҕинэн, араас лоскуйдарынан, тирии кырадаһыннарынан аттаран арааһы, оҕолоругар-сиэннэригэр кини илиитин сылааһын иҥэрбит таҥастары, оҥоһуктары тигэн, бэлэмнээн ыытар. Оҕолоро, сиэннэрэ үөрүүнү кытта кини тикпит таҥастарын кэтэллэр.
Кэргэнэ Аммосов Дмитрий Николаевич “Силээннээх” сопхуос биир тутаах, үлэни өрө туппут үлэһитэ буолан, куруук үлэттэн ордубакка, сопхуос сайдарыгар элбэх кылаатын киллэрбитэ. Кини 26 сыл устата суоппардаабыт. Онтон бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри сопхуоска булчутунан үлэлээбит. Эҥкилэ суох үлэтин, элбэх өҥөтүн иһин Дмитрий Николаевичка “Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ” үрдүк ааты иҥэрбиттэр. Маннык бочуоттаах ааты нэһилиэккэ Дмитрий Николаевич бастакынан ылбыт буолан, дьон кинини убаастаан “Бэтэрээн” диэн ааттаабыттар. Устунан Аммосовтар дьиэ кэргэн “Бэтэрээннэр” диэн бэлиэ ааттаммыттар.
Кэргэннии Аммосовтарга саамай улахан ситиһиилэринэн, саамай улахан күндү баайдарынан — кинилэр оҕолоро буолаллар. Оҕолорун улаатыннартаан, барыларын үөрэхтээн, ыал оҥортоон, олохторун оҥкулларын оҥорбуттар. Оҕолоро бигэ тирэхтээх, тапталга бигэнэн улааппыт буоланнар, дьон үтүөтэ-мааныта буола улааппыттарыттан төрөппүттэр үөрүүлэрэ үксээн испит.
Улахан кыыстара Розалия Дмитриевна Попова үрдүк үөрэхтээх, Дьокуускай куорат 20 нүөмэрдээх оскуолатыгар учууталлаабыт, 3 сыллааҕыта ыалдьан бу олохтон туораабыт. Кини ситэ олорботох олоҕун икки оҕото салҕыыллар — кыыһа Надежда кэргэннээх, үс оҕолоох Дьокуускайга ньир-бааччы олорор. Уола Максим Краснодар куоракка олорор, үлэлиир.
Иккис кыыстара Раиса Дмитриевна Климовская – улууспут балыыһатын биир тутаах үлэһитэ, кадр отделын салайааччыта. Раиса Дмитриевна кэргэнинээн Максим Христофоровичтыын икки кэрэ кыыһы төрөтөн улаатыннарбыттар. Кинилэр кыргыттара Айсена уонна Сайаана үөрэхтэрин бүтэрэн дойдубут килбэйэр киинигэр, тэбэр сүрэҕэр Москваҕа олохсуйан, онно үлэ үөһүгэр сылдьаллар.
Биир уоллара Николай Дмитриевич, кийииттэрэ Саргылана Николаевна Аммосовтар эмиэ улууска биллэр, убаастанар дьон, ыал буолаллар. Николай уһуннук аҕатын курдук суоппарынан үлэлээбитэ, кэргэнэ Саргылана Николаевна Роспотребнадзорга өр сылларга эппиэтинэстээх, салайар үлэҕэ үлэлээбитэ. Кинилэр оҕолоро — уоллара Дмитрий, кыыстара Сайыына ийэлэрин туйаҕын хатаран доруобуйа харыстабылын хайысхатын таланнар, медицинскай институт кэнниттэн Дьокуускайга идэлэринэн үлэлииллэр.
Үһүс кыыстара Мария Дмитриевна медицинскай үөрэхтээх, идэтинэн үлэлиир. Кини уола Павел Омскайдааҕы гражданскай авиация колледжын бүтэрэн Дьокуускайга вертолет командирын быһыытынан ситиһиилээхтик үлэлиир.
Кыра уоллара Иннокентий Дмитриевич кэргэнинээн айар-тутар, творческай үлэлэргэ — биирэ дизайнер, иккиһэ ювелир идэлэринэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кинилэр үс оҕолоохтор – Кристина уонна Селена диэн ааттаах икки кыыстаахтар, кинилэр үлэһиттэр, уоллара Александр оскуола үөрэнээччитэ.
Сорох сиэннэр, эдэр көлүөнэ улаатаннар, бэйэлэрэ ыал ийэлэрэ-аҕалара буоланнар, сиэн бэлэхтээн, Христина Иннокентьевнаны 6 төгүл дьоллоох хос эбээ оҥорбуттар.
Элбэх оҕону иитии-үөрэтии, такайыы, дьон оҥоруу — үгүс сыра баранар улахан үлэтэ буолар. Христина Дмитриевна оҕону көдьүүстээхтик иитиигэ туох бириинсиптэри, быраабылалары тутуспуккунуй диэн ыйытыкка – оҕону аан бастаан төрөппүт бэйэтин холобурунан иитэр диэн хоруйдуур.
Ыал ийэлээх аҕата олохторун тухары чөл олоҕу тутуһар буоланнар, оҕолор эмиэ оннук буола улааппыттар. Итиэннэ кыргыттары да, уолаттары да куруутун көмөлөһүннэрэн, үлэҕэ сыһыаран иитэллэрэ, бэрээдэккэ, режимы тутуһары ирдииллэрэ. Оҕолор оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, дьиэҕэ дежурнайдыыр графигы оҥостон, хас биирдии бэйэлэрэ күн аайы дьиэ ис-тас үлэтигэр улахан дьоҥҥо көмө-дьимэ буоланнар биһигини, төрөппүттэрин, абырыыллар этэ диэн кэпсиир.
Ийэбит-аҕабыт үлэттэн сылайан-элэйэн кэлиэхтэрэ диэн дьиэлэрин наар бэрээдэктээн, ыраастык туттан кинилэри көрсөллөр эбит. Инньэ гынан оҕолор бары даҕаны үлэҕэ суобастаахтык сыһыаннаһарга, үлэни өрө тутарга үөрэммиттэр. Ону таһынан Аммосовтар оҕолорун дьоҥҥо үтүө сыһыаҥҥа, үөрэххэ, үтүөҕэ тардыһарга үөрэппиттэр. Ол үөрэппит үөрэхтэрэ, дьиэ кэргэн үтүө үгэстэрин тутуһуу, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ биэрэн иһии удьуор утума салҕанар. Христина Иннокентьевна кэргэнинээн Дмитрий Николаевичтыын олорбут бэриниилээх, дьоллоох олохторун удьуордара холобур оҥостоллор.
Ийэлэрэ, эбээлэрэ холку майгылаах, ыарахантан чаҕыйбат, сырдыкка дьулуһар киһи буолан, оҕолоро-сиэннэрэ кини куруутун ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьар, саамай тапталлаах киһилэрэ буолар, чугас дьоно күннэтэ ыраахтан-чугастан кинини билсэ, телефоннаһа, сураһа олороллор. Кини сүбэтин-аматын чугастык ылыналлар, ахсаабат кыһамньытын иһин махтаналлар. Билигин Христина Иннокентьевна төһө да олоҕун аргыһын Дмитрий Николаевиһы күүскэ суохтаатар, оҕолоро, сиэннэрэ-хос сиэннэрэ этэҥҥэ сылдьалларыттан дьоллонор, Айыылартан кинилэри араҥаччылыылларын көрдөһөр. Бу сирдээх олоххо дьиэ кэргэн сылаас уйатын, истиҥ-иһирэх сыһыанын туох даҕаны солбуйбат диэн кини бэйэтин кэпсээнин түмүктээтэ.
Надежда Петрова